Η επικούρεια φιλοσοφία οδηγός απροκατάληπτης σκέψης

Ένα ωραίο πρωινό του 1995 στο Πίτσμπουργκ των ΗΠΑ, ο McArthur Wheeler, ένας 44άχρονος άνδρας, αποφάσισε να ληστέψει μια τράπεζα.

Κάπου είχε διαβάσει για τη χρήση του χυμού λεμονιού ως αόρατη μελάνη (δεν ξέρω αν το παίζατε κι εσείς μικροί – αλλά αν γράψουμε κάτι σ ένα χαρτί με λεμόνι, εκείνη τη στιγμή δεν διακρίνεται τίποτα, αλλά όταν βάλουμε το χαρτί να ζεσταθεί κοντά σε μια πηγή θερμότητας τα γράμματα θα εμφανιστούν δια μαγείας). Διαβάζοντας γι αυτή την ιδιότητα λοιπόν αποφάσισε πριν τη ληστεία να καλύψει το πρόσωπό του με μπόλικο χυμό, πιστεύοντας ότι έτσι θα γινόταν αόρατος μπροστά στις κάμερες ασφαλείας της τράπεζας.

Μάλιστα το καρατσέκαρε κιόλας. Πήρε μια polaroid (ξέρετε εκείνες τις παλιές φωτογραφικές που εκτύπωναν κατευθείαν) κι έβγαλε μια selfie. Δεν ξέρω αν το φιλμ ήταν ελαττωματικό, η φωτογραφική του είχε πρόβλημα, ή δεν στόχευσε σωστά, πάντως για κακή του τύχη έβγαλε μια κενή φωτογραφία. Και έτσι σιγουρεύτηκε.

Οπότε πήγε κι έκλεψε όχι μια αλλά δύο τράπεζες. Φυσικά λίγες ώρες μετά, η αστυνομία πήρε τις κασέτες των καταγραφικών από τις τράπεζες και τον έδειξε στις ειδήσεις. Σε μια ωρίτσα, κάποιος τον εντόπισε ειδοποίησε την αστυνομία και τον συνέλαβαν. Λέγεται πως ακόμη και κατά τη διάρκεια της ανάκρισης από την αστυνομία, δεν μπορούσε να πιστέψει πως στο καλό είχε αποτύχει.

***

Ο εγκέφαλός μας είναι ένα εξαιρετικά πολύπλοκο όργανο, με δισεκατομμύρια νευρώνες και τρισεκατομμύρια συνάψεις. Είναι εκπληκτικά ανθεκτικός σε τραυματισμούς, ικανός να αναδρομολογήσει λειτουργίες γύρω από κατεστραμμένες ή ακόμη και σκόπιμα αφαιρεθείσες περιοχές και να αποκαταστήσει εν μέρει ή πλήρως τη λειτουργία του. Είναι ο ορισμός των big data. Μπορεί να αποθηκεύσει σχεδόν απεριόριστο αριθμό πληροφοριών επί αρκετές δεκαετίες.

Ωστόσο, παρόλο που διαθέτει τόσο εκπληκτικές ιδιότητες ξεγελιέται εύκολα. Αυτό σημαίνει ότι πρέπει να αμφιβάλλετε σοβαρά για τις πεποιθήσεις και αυτά που σκέφτεστε. Η αμφιβολία είναι μια από τις ιδιότητες που χαρακτηρίζουν τους ευφυείς ανθρώπους. Δυστυχώς όμως οι περισσότεροι πορεύονται με τη σιγουριά ότι οι πεποιθήσεις και οι αντιλήψεις τους για τον κόσμο, την αλήθεια και την πραγματικότητα, είναι ακριβείς και αδιαμφισβήτητες. Φυσικά αυτό είναι λάθος, η αμφιβολία (ακόμα και για τον εαυτό σας) δεν είναι απλά καλή, είναι απαραίτητη.

Τις τελευταίες δεκαετίες, χάρη στη δουλειά πολλών ερευνητών, ανακαλύψαμε ότι υπάρχει πληθώρας περιπτώσεων στις οποίες δεν ενεργούμε λογικά και δεν παίρνουμε τις βέλτιστες αποφάσεις, ακόμη και όταν χρειάζονται μόνο λίγες απλές πληροφορίες. Αντίθετα, συχνά λειτουργούμε με κατανοητό μεν, παράλογο δε τρόπο – αυτό που ονομάζουμε «λογικά παράλογο». Οι κυριότεροι λόγοι που συμβαίνει αυτό είναι οι γνωστικές προκαταλήψεις και οι ευρετικές.

Όλα ξεκίνησαν με ένα άρθρο 2 ψυχολόγων των Kahneman και Tversky, το 1972, σχετικά με το πώς οι άνθρωποι παίρνουμε μη ορθολογικές αποφάσεις. Ο Κάνεμαν για τις θεωρίες του στη λήψη αποφάσεων, τις κρίσεις και την ηδονιστική ψυχολογία τιμήθηκε με το Νόμπελ Οικονομίας το 2002.

Τι έλεγε αυτό το άρθρο εν συντομία; Ουσιαστικά κατέρριπτε την λανθασμένη αντίληψη περί της ορθολογικότητας των ανθρώπων. Προσπαθώντας να εξηγήσει τον ανθρώπινο ανορθολογικό τρόπο σκέψης, ο Κάνεμαν κατέληξε ότι στον εγκέφαλό μας συνυπάρχουν 2 συστήματα σκέψης. Το πρώτο, το σύστημα 1 όπως το ονομάζει, είναι γρήγορο και παίρνει άμεσες διαισθητικές αποφάσεις και το σύστημα 2, είναι αργό, απαιτεί αναλυτική σκέψη, ορθολογισμό, επιστήμη και διέπεται από κανόνες.

Οι γνωστικές προκαταλήψεις είναι προβλέψιμα μοτίβα απόκλισης της κρίσης που συμβαίνουν σε συγκεκριμένες καταστάσεις, και μπορεί να προκαλέσουν ανακριβή ερμηνεία ή αντίληψη των πληροφοριών.

Οι ευρετικές αντίστοιχα είναι νοητικές συντομεύσεις ή εμπειρικοί κανόνες που μειώνουν σημαντικά τη νοητική προσπάθεια που απαιτείται για την επίλυση προβλημάτων ή τη λήψη αποφάσεων. Κόβω δρόμο που λέμε. Οι ευρετικές δυστυχώς οδηγούν συχνά σε υπεραπλούστευση της πραγματικότητας που προκαλεί συστηματικά λάθη και αυτά με τη σειρά τους μπορεί να μετατραπούν σε γνωστικές προκαταλήψεις. Είναι σημαντικό εδώ να αναφέρουμε ότι επειδή χρησιμοποιούμε ευρετικές δεν σημαίνει ότι αυτόματα θα πάρουμε λάθος αποφάσεις. Σε κάποιες περιπτώσεις είναι προς όφελός μας να τις χρησιμοποιούμε. Δεν θα καθίσουμε για παράδειγμα να αναλύσουμε αν η αρκούδα που έρχεται καταπάνω μας είναι χορτασμένη. Καλύτερα να την αποφύγουμε.

«Τυποποιημένη λίστα» γνωστικών προκαταλήψεων και ευρετικών δεν υπάρχει. Έχουν εντοπιστεί κυριολεκτικά εκατοντάδες. Να φανταστείτε ότι μέχρι χτες η Wikipedia ανέφερε γύρω στις 250. Μερικές από αυτές είναι αμφίβολες ή ασήμαντες. Όμως υπάρχουν καμιά εκατοστή που αποδεδειγμένα μπορεί να έχουν σοβαρό αντίκτυπο στη ζωή μας. Θα σας αναφέρω μόνο 5 από δαύτες, τις πιο γνωστές και πιο μελετημένες, μα ταυτόχρονα και τις πιο επικίνδυνες:

• Προκατάληψη επιβεβαίωσης / Confirmation bias 

Είναι η πιο κοινή μεροληψία και η δεύτερη χειρότερη. Ψάχνουμε ή δίνουμε έμφαση σε πληροφορίες που στηρίζουν τα πιστεύω μας, ενώ υποσυνείδητα αγνοούμε ή απορρίπτουμε πληροφορίες που τα αντικρούουν. Νομίζω ένα ανέκδοτο θα βοηθήσει να το καταλάβετε καλύτερα:

«Ένας ομιλητής πήγε να μιλήσει σ’ ένα πλήθος από αλκοολικούς αποφασισμένος να τους αποδείξει, μια για πάντα, ότι το αλκοόλ είναι πολύ κακό πράγμα. Πάνω σ’ ένα τραπέζι έβαλε δύο ίδια διάφανα δοχεία. Το ένα το γέμισε με νερό και το άλλο με οινόπνευμα. Παίρνει ένα ζωντανό σκουλήκι και το βάζει πρώτα μέσα στο νερό. Όλοι το βλέπουν να κινείται και να κολυμπάει απ’ τη μια πλευρά του δοχείου στην άλλη. Ύστερα παίρνει – το ίδιο σκουλήκι- και το ρίχνει μέσα στο δοχείο με το οινόπνευμα. Το σκουλήκι φυσικά ψόφησε αμέσως, εκεί μπροστά στα μάτια όλων.

“Ορίστε! Το βλέπετε;” τους λέει με νόημα, “για πείτε, τι συμπεράσματα βγάζουμε;” Οπότε ακούγεται μια φωνή από κάτω:

“Εγώ αυτό που κατάλαβα είναι πως αν πίνω δεν θα πιάσω σκουλήκια μέσα μου”.

• Ευρετική διαθεσιμότητας / Availability heuristic

Ο όρος διαθεσιμότητα αναφέρεται στην τάση των ατόμων να κρίνουν την πιθανότητα εκδήλωσης μιας κατάστασης βάσει της διαθεσιμότητας αυτών των καταστάσεων στη μνήμη τους. Δηλαδή αν κάποιες καταστάσεις έρχονται αμέσως στο μυαλό μας θεωρούμε ότι συμβαίνουν πιο συχνά. Έτσι για παράδειγμα μπορεί να πιστεύουμε, ότι το ταξίδι με αεροπλάνο είναι πιο επικίνδυνο από το ταξίδι με αυτοκίνητο.  Αυτό συμβαίνει γιατί οι εικόνες των αεροπορικών δυστυχημάτων είναι πιο ζωντανές και δραματικές στη μνήμη και τη φαντασία μας, και ως εκ τούτου πιο διαθέσιμες στον εγκέφαλό μας

• Ευρετική αντιπροσωπευτικότητας / Representativeness heuristic

Είναι, σύμφωνα με τον Κάνεμαν, η πιο βασική απ όλες. Επί της ουσίας, έχει να κάνει με το πως κρίνουμε την πιθανότητα κάτι ή κάποιος να ανήκει (κατηγοριοποιείται) σε μια ορισμένη κατηγορία. Παράδειγμα:

«Ο Κώστας είναι πολύ ντροπαλός και συνεσταλμένος, κατά κανόνα πρόθυμος να βοηθήσει, αλλά με μικρό ενδιαφέρον για τους ανθρώπους ή τον πραγματικό κόσμο. Πράος και τακτικός, έχει ανάγκη για οργάνωση και δομή και πάθος για τη λεπτομέρεια». Τι επάγγελμα πιστεύετε ότι κάνει ο Κώστας, βιβλιοθηκάριος ή αγρότης;»

Οι περισσότεροι απαντάνε βιβλιοθηκάριος. Ενώ αυτό ενστικτωδώς φαίνεται σωστό (χρησιμοποιώντας το Σύστημα 1), μόνο όταν κάποιος θυμηθεί (χρησιμοποιώντας το Σύστημα 2) ότι στον πληθυσμό υπάρχουν πολύ περισσότεροι αγρότες παρά βιβλιοθηκάριοι, συνειδητοποιεί ότι οι πιθανότητες να είναι κάποιος βιβλιοθηκάριος είναι πολύ μικρές. Με την αντιπροσωπευτικότητα λοιπόν μπορεί να κερδίζουμε σε χρόνο, αλλά μειώνονται πολύ οι πιθανότητες να πάρουμε σωστή απόφαση.

• Θεμελιώδες σφάλμα απόδοσης (Fundamental attribution error). Υποτιμώντας τον ρόλο των εξωτερικών παραγόντων

Υποτιμούμε τη δύναμη του πλαισίου. Είναι η τάση του ατόμου να δίνει υπερβολική έμφαση σε εξηγήσεις βάσει χαρακτήρα για συμπεριφορές που παρατηρεί σε άλλους και να υποτιμά την επίδραση των καταστάσεων και συνθηκών κάτω από τις οποίες συμβαίνουν αυτές οι συμπεριφορές. Ακριβώς το αντίστροφο έχει την τάση να κάνει με τις δικές του συμπεριφορές! Για παράδειγμα για μια πράξη μπορεί να κρίνει τους άλλους σαν ανήθικους, αλλά όταν την κάνει ο ίδιος εκλογικεύει λέγοντας μια δικαιολογία του τύπου «είχα ανάγκη».

Και πάμε τώρα στο νικητή, στο νούμερο ένα

Η χειρότερη από τις χειρότερες, η μεγαλύτερη από τις μεγαλύτερες, η πονηρότερη από τις πονηρότερες  είναι η …

Θα σας την αποκαλύψω με μια μικρή ιστορία. Την χρησιμοποίησε σε μια ομιλία του ο μακαρίτης συγγραφέας Ντέιβιντ Φόστερ Γουάλας :

«Ένα ωραίο ήσυχο πρωινό στη μέση του ωκεανού δυο νεαρά ψάρια κολυμπούν αμέριμνα και κουβεντιάζουν. Σε κάποια στιγμή συναντούν κατά τύχη ένα γηραιότερο ψάρι που πηγαίνει προς την αντίθετη κατεύθυνση, το οποίο τους γνέφει και λέει,

“καλημέρα παιδιά, πως είναι το νερό σήμερα;”

Τα δυο νεαρότερα ψάρια κολυμπάνε για λίγο και τελικά το ένα κοιτάζει το άλλο και λέει, “ρε συ τι στο καλό είναι το νερό;”

Το πιάσαμε; «τι είναι αυτό το νερό;» Ο Γουάλας μας εξηγεί:

“Το άμεσο νόημα της ιστορίας με τα ψάρια είναι ότι οι πιο προφανείς, πανταχού παρούσες, σημαντικές πτυχές της πραγματικότητας είναι συχνά αυτές που δυσκολευόμαστε περισσότερο να τις αντιληφθούμε και να μιλήσουμε γι αυτές».

«Οι περισσότεροι άνθρωποι πιστεύουν ότι δεν είναι σαν τους άλλους ανθρώπους. Αλλά είναι.» Έχουν προκαταλήψεις, αλλά δεν το συνειδητοποιούν.

• Η προκατάληψη του τυφλού σημείου (Blind spot bias) 

Μπορούμε να είμαστε τυφλοί απέναντι στο προφανές, αλλά και τυφλοί απέναντι στην τυφλότητά μας. Δεν μπορούμε να δούμε τις παγίδες στις οποίες πέφτουμε εμείς ενώ βλέπουμε ευκολότερα τις παγίδες που πέφτουν οι άλλοι.

Οι γνωστικές προκαταλήψεις συσκοτίζουν τη λογική, μας στερούν την ικανότητά μας να σκεφτόμαστε καθαρά. Συχνά πιστεύουμε ότι είμαστε πιο λογικοί απ ότι στην πραγματικότητα.

«Όλοι θα θέλαμε να έχουμε ένα προειδοποιητικό καμπανάκι που να χτυπάει κάθε φορά που πάμε να κάνουμε ένα σοβαρό λάθος», γράφει ο Kahneman, «αλλά δεν υπάρχει τέτοιο καμπανάκι».

Ή μήπως υπάρχει;

Τι θα μπορούσε άραγε να μας πει ο Επίκουρος για το θέμα;

Παρόλο που δεν αντιμετώπισε ευθέως το πρόβλημα των γνωστικών προκαταλήψεων με τη σύγχρονη έννοια, οι κατευθύνσεις που έδωσε ωστόσο μέσω της φιλοσοφίας του, για το πώς πρέπει να σκεφτόμαστε, μπορούν να βοηθήσουν. Οι παλιές λύσεις είναι μερικές φορές κατάλληλες για νέα προβλήματα.

Ο δρόμος για την ελευθερία (ή την αλήθεια) περνά από τις γέφυρες της γνώσης. O επικούρειος τρόπος σκέψης, ακολουθεί το δρόμο της επιστήμης και της λογικής σκέψης. Ο Επίκουρος πίστευε ότι οι ψευδείς πεποιθήσεις, ειδικά αυτές που σχετίζονται με παράλογους φόβους και ανησυχίες, είναι ένα σημαντικό εμπόδιο στην ανθρώπινη ευτυχία και ευημερία. Στην επιστολή προς Μενοικέα αναφέρει ότι έχει καθήκον να «αποδιώξει τις πεποιθήσεις που προκαλούν τη μεγαλύτερη σύγχυση στην ψυχή»

«Τις κακές συνήθειες τις διώχνουμε τελείως από πάνω μας, λες και πρόκειται για πονηρούς ανθρώπους που μας έχουν βλάψει πολύ για μεγάλο χρονικό διάστημα».

Ενώ συμβούλευε:

“..πράξε σύμφωνα με την δική σου προαίρεση..” “..βούλει τῇ σεαυτοῦ προαιρέσει..”

Μα πως να το κάνεις αυτό όταν κατατρύχεσαι από προκαταλήψεις; Πώς να ξεφύγεις;  Ορίστε 6 επικούρειες προτάσεις:

1. Γνωρίζοντας τη «φύση των πραγμάτων».

Ο Επίκουρος θεωρεί ότι μόνο με τη γνώση απελευθερώνεται κάποιος από τις προκαταλήψεις και οδηγείται στην ευδαιμονία. Επομένως η κυριότερη μέθοδος μείωσης της επιρροής των προκαταλήψεων είναι η επίγνωσή τους. Ο Λουκιανός, ο μέγας σαρκαστής των πάντων, ένθερμος δε Επικούρειος, έλεγε ότι:

«Η άγνοια είναι τρομερό πράγμα και αιτία πολλών κακών για τους ανθρώπους. Σαν μια αχλή που σκεπάζει τα πράγματα και αμαυρώνει την αλήθεια και κατατρύχει τον βίο του καθένα μας. Μοιάζουμε σαν να περιπλανιόμαστε στο σκοτάδι και έχουμε πάθει ότι και οι τυφλοί. Άλλοτε σκοντάφτουμε κάπου χωρίς λόγο, άλλοτε προσπερνάμε αυτό που δεν έπρεπε // ενώ αυτό που βρίσκεται κοντά μας, μπροστά στα πόδια μας δεν το βλέπουμε. Αντίθετα, φοβόμαστε ότι θα μας δημιουργήσει πρόβλημα εκείνο που βρίσκεται εντελώς μακριά μας. Και στα περισσότερα πράγματα που κάνουμε δεν σταματάμε να ολισθαίνουμε σε λάθη»

Λουκιανός, Περὶ τοῦ μὴ ρᾳδίως πιστεύειν διαβολῇ,  δηλαδή «Για το πώς να μην πιστεύει κάποιος εύκολα στην συκοφαντία»

Αρκετές από τις προκαταλήψεις μας είναι υπολείμματα των μακρινών εκείνων προγόνων μας που έπρεπε να αποφασίζουν γρήγορα, κάτι που αποτέλεσε εξελικτικό πλεονέκτημα τότε, αλλά σήμερα κάποιες φορές μας γίνεται βάρος.

Ο Επίκουρος είχε εντοπίσει σωστά αυτά τα λάθη της ανθρώπινης φύσης και την αιτία τους.

«Πρέπει επίσης να υποθέσουμε ότι και η ανθρώπινη φύση και διδάχθηκε και αναγκάσθηκε να κάνει πολλά πράγματα κάθε είδους μόνο από τις περιστάσεις. Και ότι αργότερα ανέπτυξε με τον λογισμό αυτά που μεταδόθηκαν από τη φύση…»

Επίκουρος Επιστολή στον Ηρόδοτο (75) σε μετάφραση Λεωνίδα Αλεξανδρίδη

2. Χρησιμοποιώντας τον Κανόνα,

την μέθοδο για την αξιολόγηση των πραγμάτων. Εδώ θα βρούμε το «τετραπλό κριτήριο της αλήθειας» που αποτελείται από τις «αισθήσεις», τις «προλήψεις», τα «πάθη» (συναισθήματα) και  τις «φανταστικές επιβολές της διανοίας» που μας βοηθούν να ανακαλύψουμε την οντολογική δομή της πραγματικότητας και να εξετάσουμε αν μια γνώμη είναι αληθής ή ψευδής.

Για την γνώμη οι επικούρειοι χρησιμοποιήσαν τη λέξη υπόληψις (βιαστική ή βεβιασμένη κρίση). Είναι το Σύστημα1 που έχουμε αναφέρει, που είναι υπεύθυνο για τις ευρετικές. Η υπόληψις είναι είτε αληθής είτε ψευδής: Αν επιμαρτυρήται (δηλαδή πιστοποιείται) από τις αυταπόδεικτες μαρτυρίες ή δεν αναιρείται, τότε αληθεύει. Ενώ αν δεν πιστοποιείται ή αν υπάρχει αρνητική μαρτυρία, τότε είναι ψευδής.

Για την περίπτωση δε που δεν είμαστε σίγουροι οι Επικούρειοι αναφέρουν την έκφραση «το προσδοξαζόμενον» [ = αυτό που περιμένει επαλήθευση] όπως, λόγου χάρη περιμένει πρώτα κάποιος να πλησιάσει σ’ ένα πύργο για να εξακριβώσει αν είναι κυλινδρικός ή ορθογώνιος. Έτσι ακριβώς πρέπει να περιμένει και η κρίση μας, επιβραδύνοντας τη διαδικασία συλλογισμού ώστε να αναλάβει το σύστημα2, η λογική σκέψη.

Αυτή ακριβώς η συλλογιστική που λέει, «περιμένω και εισάγω τα νέα δεδομένα αναπροσαρμόζοντας τις πεποιθήσεις μου» είναι ακριβώς ο Μπευζιανός τρόπος σκέψης, ότι πιο σύγχρονο υπάρχει στην επιστημονική μεθοδολογία και την μηχανική μάθηση.

3. Η λογική σκέψη

Ο Επίκουρος υποστηρίζει ότι ο νηφάλιος λογισμός αποδιώχνει (εξελαύνει) τις πεποιθήσεις (τας δόξας) ἐξ ὧν πλεῖστος τὰς ψυχὰς καταλαμβάνει θόρυβος:

Γιατί την ευχάριστη ζωή, δεν την γεννούν τα ποτά και οι συνεχείς διασκεδάσεις, ούτε οι απολαύσεις αγοριών και γυναικών, ούτε ψαριών και των άλλων εδεσμάτων που προσφέρουν τα πολυτελή τραπέζια, αλλά ο νηφάλιος λογισμός, που ερευνά τις αιτίες για κάθε προτίμηση ή αποφυγή και διώχνει τις δοξασίες από τις οποίες προέρχεται η μεγαλύτερη ταραχή που καταλαμβάνει τις ψυχές μας . Επιστολή προς Μενοικέα (132)

Αλλά κι ο επικούρειος ποιητής Λουκρήτιος εκείνο που συμβουλεύει τον Μέμμιο είναι να αφιερώσει χρόνο στον λογικό στοχασμό που ασκεί έλεγχο και κριτική στην ψευδαίσθηση (να ενεργοποιήσει το σύστημα 2 που λέει ο Κάνεμαν). Αν δώσει την κατάλληλη προσοχή θα αποκτήσει νέες συνήθειες στον τρόπο που βλέπει τα πράγματα, νέους τύπους επιθυμιών.

4. Οι 4 αρετές

Στην επικούρεια φιλοσοφία τα κριτήρια εγκυρότητας για τη λήψη κάθε καλής απόφασης είναι οι αρετές της φρόνησης, της εγκράτειας, της ανδρείας και της δικαιοσύνης.  

Για τον Επίκουρο, η φρόνηση, δηλαδή ο τρόπος σκέψης που χαρακτηρίζεται από λογική, σύνεση, ωριμότητα, είναι η μέγιστη αρετή, γιατί απ’ αυτήν απορρέουν όλες οι άλλες αρετές (Επιστολή προς Μενοικέα).

Χρειαζόμαστε τη Φρόνηση, για να μας απαλλάξει από τους φόβους και τις ορμές μας, να ξεριζώσει όλα τα λάθη και τις προκαταλήψεις, να μας προσγειώσει στην γνώση της πραγματικότητας και να μας υπηρετήσει σαν αλάνθαστος οδηγός για την επίτευξη της ηδονής. Αλλά αυτό δεν μπορεί να γίνει χωρίς τη βοήθεια της εγκράτειας, δηλαδή την εξουσία της φρόνησής μας πάνω στα πάθη μας. O Επίκουρος συνδέοντας στενά την ανδρεία με τον λογισμόν – τον αγαπημένο του όρο για τη λογική σκέψη -, διασφαλίζει ότι αυτή δεν μπορεί ποτέ να έρθει σε σύγκρουση με την ιδιοτέλεια. Τέλος η δικαιοσύνη είναι επίσης ζητούμενο δεδομένου ότι η δίκαιη ζωή είναι αναγκαία για την ψυχική αταραξία.

Το κοινωνικό συμβόλαιο του Επίκουρου «να μη βλάπτει κανείς ούτε να βλάπτεται» (Λουκρήτιος V.1020) συντελεί στην απελευθέρωση του ατόμου από τον φόβο και επομένως οδηγεί στην ψυχική γαλήνη.

5. Ο «πλεοναχός τρόπος σκέψης»

Η εξέταση εναλλακτικών λύσεων,  όπως εναλλακτικές εξηγήσεις για ένα συγκεκριμένο φαινόμενο ή εναλλακτικές ερμηνείες για ένα γεγονός, μπορεί να βοηθήσει επίσης στη μείωση ορισμένων γνωστικών προκαταλήψεων. Η επικούρεια φιλοσοφία για να μην πέφτεις σε αγκυλώσεις, προτείνει τον «πλεοναχό τρόπο σκέψης» τη θεωρία των πολλαπλών εξηγήσεων.

Κάθε αποτέλεσμα έχει περισσότερες αιτίες που είναι πρόσφορες για την επέλευση του. Σε αυτές συμπεριλαμβάνεται και η τύχη. Γιατί λόγω της έλευσή της μπορεί να αλλάξει η συνήθης πορεία των πραγμάτων και να υπάρχουν μη αναμενόμενα  αποτελέσματα.

6ος τρόπος μείωσης της επιρροής των προκαταλήψεων είναι:

6. Η αλλαγή κινήτρων.

Στην επικούρεια φιλοσοφία εκλείπει ο σημαντικότερος λόγος της προκατάληψης επιβεβαίωσης, καθώς οι συνομιλητές δεν ψάχνουν για ψεύτικες πληροφορίες και τεχνητά επιχειρήματα που θα επιβεβαιώσουν την πεποίθησή τους, αφού θεωρούν ότι:

«Ύστερα από μια φιλοσοφική αντιπαράθεση, περισσότερα κέρδισε ο ηττημένος, γιατί αυτός είναι που έμαθε πράγματα.»

Επικούρου Προσφώνησις 74

Τελειώνοντας να σας πω και κάτι μεταξύ μας; ο Επίκουρος δεν ισχυρίζεται ότι όλες οι προκαταλήψεις είναι βλαπτικές. Ο Λουκρήτιος λέει ότι ακόμη και η ψυχή ενός καλού Επικούρειου ενδέχεται να μην είναι πάντα απρόσβλητη από τα τέρατα.

«ας μην έχουμε την ψευδαίσθηση, ότι μπορούν να ξεριζωθούν τα ελαττώματα, τόσο που ο ένας να μην παρασύρεται από την παράφορη οργή, ο άλλος να μην κυριεύεται από φόβο με την πρώτη, ο τρίτος να μην υπομένει με μεγάλη καρτερία τις προσβολές. Τα απομεινάρια της αρχικής μας φύσης εκείνα που δεν μπορεί να εξαλείψει η φιλοσοφική σκέψη, οσοδήποτε μικρά, παραμένουν, αλλά είναι πολύ μικρά για να μας στερήσουν μια ζωή αντάξια των θεών»  Βιβλίο Γ 

Επομένως και να την πατήσουμε από μερικές μικρές προκαταλήψεις δεν πειράζει, αρκεί να νοιώθουμε εμείς ευδαιμονικά, αυτό είναι το ζητούμενο.

***

Γ. Γιώτης.

Ομιλία που δόθηκε στην 5η ημερίδα της ομάδας των φίλων επικούρειας φιλοσοφίας Κήπος Θεσσαλονίκης στις 8/12/2023.

Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν:

Πηγές:

• Phillip Μitsis – Η επικούρεια ηθική θεωρία – Εκδότης Θύραθεν
• Χάρης Δημητριάδης – Επίκουρος- αναζητώντας την ευτυχία στην καθημερινότητα – Εκδότης Περίπλους
• Stephen Greenblatt – Παρέγκλισις, Ο Λουκρήτιος και οι απαρχές της νεωτερικότητας – Εκδότης Θύραθεν.
• Επικούρεια Ηθική Φιλοσοφία. Συλλογικό. Εκδότης Θύραθεν.
• Επίκουρος – Κείμενα Πηγές Της Επικούρειας Φιλοσοφίας Και Τέχνης Του Ζην – Εκδότης Θύραθεν
• Avraam Koen – Η φιλοσοφία του Επίκουρου – Εκδότης Θύραθεν
• Eric Anderson – Ο Επίκουρος στον 21ο αιώνα. Εκδότης Θύραθεν
• Επιστολή στον Ηρόδοτο σε μετάφραση Λεωνίδα Αλεξανδρίδη
• Martha Nussbaum – Η θεραπεία της επιθυμίας – Εκδότης Θύραθεν
• Isaiah Berlin – Τέσσερα Δοκίμια περί Ελευθερία
• Γιώργος Γιώτης – Hoax: Οδηγός επιβίωσης στην εποχή της παραπληροφόρησης – Εκδότης Θύραθεν
• theatlantic.com
• Epicuros.gr  / Epicuros.com
• antikleidi.com / o-klooun.com

Δείτε όλα τα άρθρα μας για τον Επίκουρο πατώντας ΕΔΩ

Αντικλείδι , https://antikleidi.com