Carol Dweck – Ο κίνδυνος του επαίνου και των θετικών χαρακτηρισμών

Αν οι άνθρωποι έχουν µέσα τους τέτοιες δυνατότητες να επιτύχουν, πώς µπορούν να πιστέψουν στις δυνατότητές τους; Πώς µπορούµε να τους εµφυσήσουµε την αυτοπεποίθηση που χρειάζονται για να επιδιώξουν την επιτυχία; Αν επαινούσαµε τις ικανότητές τους µε σκοπό να τους µεταδώσουµε το µήνυµα ότι έχουν αυτό που χρειάζεται; Στην πραγµατικότητα, πάνω από το ογδόντα τοις εκατό των γονιών µάς είπαν ότι είναι απαραίτητο να επαινείς το παιδί για τις ικανότητές του, έτσι ώστε να καλλιεργήσεις την αυτοπεποίθησή του και να το βοηθήσεις να επιτύχει. Και ξέρετε, αυτό ακούγεται απόλυτα λογικό.

Αλλά µετά αρχίσαµε να ανησυχούµε. Σκεφτήκαµε σε πόσο µεγάλο βαθµό οι άνθρωποι µε το παγιωµένο σκεπτικό ήδη εστιάζουν στις ικανότητές τους: «Είναι αρκετά καλό;» «Φαίνεται ωραίο;» Μήπως επαινώντας τις ικανότητες των ανθρώπων τούς κάνει να εστιάζουν σε αυτές ακόµα περισσότερο; Δεν τους λέµε έτσι ότι αυτό είναι που έχει τη µεγαλύτερη αξία και, ακόµα χειρότερα, ότι µπορούµε να εντοπίσουµε τις βαθιά ριζωµένες ικανότητές τους µόνο από την απόδοσή τους; Δεν τους διδάσκουµε µε αυτό τον τρόπο το παγιωµένο σκεπτικό;

Ο Άνταµ Γκούτελ είχε χαρακτηριστεί ως ο διάδοχος και σωτήρας του µουσικού θεάτρου. Είναι ο εγγονός του Ρίτσαρντ Ρότζερς, του ανθρώπου που έγραψε τη µουσική για κλασικά έργα όπως το Oklahoma! και το Carousel. Η µητέρα του Γκούτελ διατυµπανίζει παντού την ευφυΐα του γιου της. Το ίδιο και όλοι οι υπόλοιποι. «Το ταλέντο υπάρχει και είναι τεράστιο», παραληρούσε ένας κριτικός των New York Times. Το ερώτηµα που τίθεται είναι εάν οι έπαινοι αυτού του είδους ενθαρρύνουν όντως τους ανθρώπους.

Το καλό µε την έρευνα είναι ότι µπορείς να θέτεις αυτά τα ερωτήµατα και µετά να βρίσκεις τις απαντήσεις. Έτσι, λοιπόν, διεξαγάγαµε µια έρευνα µε εκατοντάδες µαθητές, κυρίως παιδιά στην πρώιµη εφηβεία τους. Πρώτα δώσαµε σε κάθε µαθητή µια σειρά από αρκετά δύσκολα προβλήµατα τα οποία πήραµε από ένα µη γλωσσικό τεστ ευφυΐας. Τα πήγαν αρκετά καλά σε αυτό το τεστ και όταν τελείωσαν τους επαινέσαµε.

Κάποιους από τους µαθητές τούς επαινέσαµε για τις ικανότητές τους. Τους είπαµε: «Ω, βρήκες οκτώ [για παράδειγµα} σωστά. Είναι πολύ καλό σκορ. Θα πρέπει να είσαι πολύ έξυπνος». Τους βάλαµε στη θέση τού είσαι-τόσο-ταλαντούχος Άνταµ Γκούτελ.

Κάποιους άλλους µαθητές τους επαινέσαµε για την προσπάθειά τους: «Ω, βρήκες οκτώ [για παράδειγµα] σωστά. Είναι πολύ καλό σκορ. Θα πρέπει να δούλεψες πολύ σκληρά». Δεν τους κάναµε να νιώσουν ότι έχουν κάποιο ιδιαίτερο χάρισµα. Τους επαινέσαµε που έκαναν αυτό που χρειαζόταν για να επιτύχουν.

Και οι δύο οµάδες παιδιών στην αρχή ήταν ισάξιες. Αλλά αµέσως µετά τον έπαινο άρχισαν να διαφοροποιούνται. Όπως ακριβώς φοβόµασταν, ο έπαινος για τις ικανότητές τους έσπρωξε τους µαθητές στο παγιωµένο σκεπτικό, και είχαµε όλες τις ενδείξεις αυτού του σκεπτικού: Όταν τους δώσαµε την επιλογή, αρνήθηκαν να αναλάβουν µια καινούγρια, πιο δύσκολη εργασία, από την οποία θα µπορούσαν να µάθουν πολλά. Δεν ήθελαν να κάνουν τίποτα που να ξεσκεπάσει τα ελαττώµατά τους και να θέσει υπό αµφισβήτηση το ταλέντο τους.

Όταν ο Γκούτελ ήταν δεκατριών ετών, ήταν έτοιµος να πρωταγωνιστήσει σε µια παράσταση της Metropolitan Opera που έγινε και ταινία. Το έργο ήταν Ο Αµάλ και οι νυχτερινοί επισκέπτες. Αποχώρησε από την παράσταση λέγοντας ότι είχε πρόβληµα µε τη φωνή του. «Είπα ψέµατα ότι είχα πρόβληµα µε τη φωνή µου. […] Δεν µπορούσα να διαχειριστώ την πίεση».

Αντιθέτως, όταν επαινέσαµε τους µαθητές για την προσπάθειά τους, το ενενήντα τοις εκατό εξ αυτών θέλησαν να αναλάβουν την καινούργια, πιο δύσκολη εργασία, από την οποία θα µπορούσαν να µάθουν πολλά.

Κατόπιν δώσαµε στους µαθητές κάποια άλλα, πολύ δύσκολα προβλήµατα, στα οποία δεν τα πήγαν και τόσο καλά. Τα παιδιά που πίστευαν στις ικανότητές τους θεώρησαν ότι τελικά δεν ήταν και τόσο έξυπνα. Αν η επιτυχία τους ήταν δείγµα ευφυΐας, τότε οτιδήποτε λιγότερο ήταν δείγµα ελλειµµατικής ευφυΐας.

Ο Γκούτελ το περιέγραψε ως εξής: «Στην οικογένειά µου, το να είσαι καλός είναι αποτυχία. Το να είσαι πολύ καλός είναι επίσης αποτυχία… Το µόνο πράγµα που δε σε καθιστά αποτυχηµένο είναι να είσαι εξαιρετικός».

Τα παιδιά που εστίασαν στην προσπάθεια σκέφτηκαν ότι βαθµός δυσκολίας σηµαίνει πως «πρέπει να καταβάλω µεγαλύτερη προσπάθεια ή να δοκιµάσω άλλες στρατηγικές». Δεν το θεώρησαν αποτυχία και δεν πίστεψαν ότι αντανακλά τη νοηµοσύνη τους.

Τελικά απόλαυσαν τα παιδιά αυτά τα προβλήµατα; Μετά την επιτυχία τους, όλα τα παιδιά λάτρεψαν τα προβλήµατα, όταν όµως τους δώσαµε τα πιο δύσκολα προβλήµατα, τα παιδιά που πίστευαν στις ικανότητές τους σταµάτησαν να το απολαµβάνουν. Δεν µπορείς να απολαύσεις κάτι όταν διακυβεύεται αυτό που σε κάνει ξεχωριστό, το ιδιαίτερο ταλέντο σου.

Να τι είπε ο Άνταµ Γκούτελ: «Μακάρι να µπορούσα απλώς να χαλαρώσω και να το απολαύσω, αντί να έχω την ευθύνη να αποδείξω ότι είµαι ένας σπουδαίος άντρας». Όπως συνέβη και µε τα παιδιά που συµµετείχαν στην έρευνά µας, το βάρος του έµφυτου ταλέντου σκότωνε την ευχαρίστησή του.

Οι µαθητές τους οποίους επαινέσαµε για την προσπάθειά τους εξακολουθούσαν να λατρεύουν τα προβλήµατα, και πολλοί από αυτούς µας είπαν ότι τα δυσκολότερα προβλήµατα ήταν και τα πιο διασκεδαστικά.

Κατόπιν εξετάσαµε τις επιδόσεις των µαθητών. Μετά την εµπειρία των δύσκολων προβληµάτων, οι επιδόσεις των µαθητών που είχαµε επαινέσει για τις ικανότητές τους έπεσαν κατακόρυφα, ακόµα κι όταν τους ξαναδώσαµε κάποια από τα εύκολα προβλήµατα. Έχοντας χάσει την πίστη στις ικανότητές τους, τα πήγαιναν πιο άσχηµα ακόµα και σε σχέση µε τις αρχικές τους επιδόσεις. Οι επιδόσεις των παιδιών που είχαν εστιάσει στην προσπάθεια βελτιώνονταν διαρκώς. Χρησιµοποίησαν τα δύσκολα προβλήµατα για να εξασκήσουν τις δεξιότητές τους κι έτσι, όταν τους ξαναδώσαµε τα εύκολα προβλήµατα, ξεπέρασαν κατά πολύ τους άλλους µαθητές.

Δεδοµένου ότι αυτό ήταν κατά κάποιον τρόπο ένα τεστ ευφυΐας, θα µπορούσαµε να πούµε ότι ο έπαινος της ικανότητας των µαθητών µείωσε τον δείκτη ευφυΐας τους, ενώ ο έπαινος της προσπάθειάς τους τον αύξησε.

Ο Γκούτελ δεν προόδευε. Βασανιζόταν από ιδεοψυχαναγκαστικές διαταραχές όπως τικ και δαγκωµένα, µατωµένα δάχτυλα. «Αν περάσεις ένα λεπτό µαζί του –µόνο ένα λεπτό χρειάζεται–, θα γίνει εµφανής η εικόνα του τρόµου που βρίσκεται πίσω από τα τικ», λέει ένας δηµοσιογράφος που του πήρε συνέντευξη. Ο Γκούτελ αντιµετώπισε επίσης ένα πολύ σοβαρό, υποτροπιάζον πρόβληµα µε τα ναρκωτικά. Αντί να τον κάνει δυνατό, το «χάρισµα» τον γέµισε φόβο και αµφιβολίες. Αντί να εκµεταλλευτεί πλήρως το ταλέντο του, αυτός ο εξαιρετικός µουσικοσυνθέτης πέρασε το µεγαλύτερο µέρος της ζωής του προσπαθώντας να ξεφύγει από αυτό.

Ένα µόνο πράγµα τού έδωσε ελπίδα – αναγνώρισε ότι έπρεπε να ακολουθήσει τη δική του πορεία στη ζωή χωρίς να χειραγωγείται από τους υπόλοιπους ανθρώπους και τη γνώµη που είχαν για το ταλέντο του. Ένα βράδυ ονειρεύτηκε τον παππού του. «Τον συνόδευσα µέχρι το ασανσέρ. Τον ρώτησα αν άξιζα καθόλου. Μου είπε πολύ ευγενικά: “Έχεις τη δική σου φωνή”».

Τον επηρέασε τελικά αυτή η φωνή; Για τη µουσική του έργου The Light in the Piazza, το οποίο είναι ένα βαθιά ροµαντικό µιούζικαλ, ο Γκούτελ κέρδισε το Βραβείο Τόνι για το έτος 2005. Θα το εκλάβει ως έπαινο για το ταλέντο του ή ως επιβράβευση της προσπάθειάς του; Ελπίζω να συµβεί το δεύτερο.

Κατά την έρευνα που διεξαγάγαµε είχαµε ακόµα ένα εύρηµα, το οποίο µας εξέπληξε και µας στενοχώρησε ταυτόχρονα. Είπαµε σε κάθε µαθητή: «Ξέρεις, σκοπεύουµε να πάµε και σε άλλα σχολεία και στοιχηµατίζουµε ότι τα παιδιά σε αυτά τα σχολεία θα ήθελαν να µάθουν κάποια πράγµατα για τα προβλήµατα». Έτσι, λοιπόν, δώσαµε στους µαθητές από µία σελίδα για να γράψουν τις σκέψεις τους, αφήσαµε όµως ένα περιθώριο κενό για να γράψουν τη βαθµολογία που είχαν πάρει στο τεστ.

Το πιστεύετε ότι σχεδόν το σαράντα τοις εκατό των µαθητών που είχαµε επαινέσει για τις ικανότητές τους είπαν ψέµατα για τη βαθµολογία τους; Και πάντα µε το ίδιο σκεπτικό. Για τους ανθρώπους µε το παγιωµένο σκεπτικό, οι ατέλειες είναι κάτι για το οποίο πρέπει να ντρέπεσαι –ειδικά αν είσαι ταλαντούχος–, κι έτσι τις έκρυψαν µε τα ψέµατά τους.

Το πιο ανησυχητικό ήταν ότι πήραµε συνηθισµένα παιδιά και τα µετατρέψαµε σε ψεύτες, λέγοντάς τους µόνο ότι είναι έξυπνα.

Αµέσως αφότου είχα γράψει αυτές τις παραγράφους, συνάντησα έναν νεαρό άντρα που προετοίµαζε µαθητές για να µπουν στο πανεπιστήµιο. Είχε έρθει για να µε συµβουλευτεί σχετικά µε µια µαθήτριά του. Αυτή η µαθήτριά του δίνει ένα τεστ προετοιµασίας και κατόπιν λέει ψέµατα για τη βαθµολογία της. Υποτίθεται ότι τη βοηθάει να µάθει αυτά που δε γνωρίζει, αλλά εκείνη δεν µπορεί να του πει την αλήθεια για όσα δε γνωρίζει! Και επιπλέον, πληρώνει για αυτά τα µαθήµατα.

Συνεπώς, το να λες στα παιδιά ότι είναι έξυπνα τελικά τα κάνει να νιώθουν πιο χαζά και να ενεργούν ανάλογα, αλλά ταυτόχρονα να ισχυρίζονται ότι είναι έξυπνα. Δε νοµίζω ότι αυτός είναι ο στόχος µας όταν βάζουµε στους ανθρώπους θετικές ταµπέλες, όπως «χαρισµατικός», «ταλαντούχος» ή «εξαιρετικός». Ο στόχος µας δεν είναι να τους στερήσουµε το πάθος για τις προκλήσεις και τις συνταγές της επιτυχίας. Αλλά αυτός ακριβώς είναι ο κίνδυνος.

Παραθέτω ένα γράµµα από έναν άντρα ο οποίος είχε µελετήσει τη δουλειά µου:

Αγαπητή Δρ Ντουέκ,

Μου ήταν ιδιαίτερα επίπονο να διαβάσω αυτό το κεφάλαιο […] διότι εκεί µέσα αναγνώρισα τον εαυτό µου.

Ως παιδί ήµουν µέλος του Συλλόγου Χαρισµατικών Παιδιών και µε επαινούσαν διαρκώς για την ευφυΐα µου. Τώρα πια, έχοντας ζήσει µια ολόκληρη ζωή χωρίς να εκµεταλλευτώ τις δυνατότητές µου (είµαι σαράντα εννέα χρονών), µαθαίνω να αφοσιώνοµαι σε κάθε εργασία που αναλαµβάνω. Και επίσης, να βλέπω την αποτυχία όχι ως δείγµα βλακείας αλλά ως έλλειψη εµπειρίας και δεξιοτήτων. Το κεφάλαιο αυτό που γράψατε µε βοήθησε να δω τον εαυτό µου µε διαφορετικό τρόπο.

Σεθ Άµπραµς

Αυτός είναι ο κίνδυνος του να βάζεις σε κάποιον θετικές ταµπέλες.

***

Απόσπασμα από το βιβλίο “Άλλαξε τον τρόπο που σκέφτεσαι” του Carol S. Dweck, Μετάφραση Αθανασία Ζιωγάκη, Εκδόσεις Ψυχογιός.

Η Carol Susan Dweck είναι Αμερικανίδα ψυχολόγος, καθηγήτρια Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο του Στάνφορντ,  γνωστή για τη δουλειά της σχετικά με τα κίνητρα και τη νοοτροπία.

by Αντικλείδι ,  https://antikleidi.com