Η “σκιά” του ηττημένου

Ο ηττημένος κάποτε ”χτίζει” τον δικό του μύθο: εκεί όπου πρόκειται να ”κατοικήσει” η δική του ”αλήθεια”…

Ας ξεκινήσουμε με μία γενικότερη παρατήρηση: οι αντιδράσεις του νικητή είναι σαφώς διαφορετικές από τις αντιδράσεις του ηττημένου. Συνήθως δηλαδή ο νικητής -π.χ. μιας εκλογικής αναμέτρησης, ενός αθλητικού αγώνα, ενός διαγωνισμού, ή ενός βραβείου- ειρωνεύεται τον ηττημένο (αν ασχολείται μάλιστα καθόλου με αυτόν) ή -από την άλλη- εκδηλώνει έναν εκ του ασφαλούς σεβασμό απέναντί του, στο πλαίσιο μιας ”καθώς-πρέπει-ευγενούς συμπεριφοράς”. Αντίθετα, ο ηττημένος πιο συχνά ”επιτίθεται” στον νικητή, στην προσπάθειά του να καλύψει, να δικαιολογήσει ή να μετριάσει την ήττα του. Η στάση δηλαδή του νικητή θα λέγαμε ότι περισσότερο είναι είτε παιγνιώδης είτε (εθιμο)τυπική, ενώ του ηττημένου συχνά ”πολεμική”. Είναι σαφής η διαφορά, όταν ισχύει -και δείχνει πολλά για το, αγεφύρωτο συχνά, χάσμα που χωρίζει τους δύο ”κόσμους”-.

Ας μείνουμε όμως στον ηττημένο. Η αντίδρασή του χρήζει μεγαλύτερης προσοχής. Εξάλλου, όπως σωστά έχει παρατηρήσει ο Ουμπέρτο Έκο, η λογοτεχνία βρίθει διαχρονικά από αφηγήσεις για ”losers”: ακόμη κι ο Όμηρος ασχολείται ιδιαίτερα με τον Έκτορα. Επίσης, ο Ντοστογιέφσκι ή ο Φλομπέρ με τη Μαντάμ Μποβαρύ. Αλλά και τόσοι άλλοι συγγραφείς, που (αρέσκονται να) παρουσιάζουν τα πάθη αντι-ηρώων: αδικημένων, καταπιεσμένων, ή περιθωριοποιημένων ανθρώπων. Με λίγα λόγια τα πάθη των ”λούζερ(ς)” της ζωής. Που τόσο συναρπάζουν τον κόσμο, όπως έχουμε αναφέρει και πιο πάνω: είτε αυτούς που ταυτίζονται με τους πρωταγωνιστές της λογοτεχνίας, του θεάτρου ή του κινηματογράφου, εφόσον αντιμετωπίζουν παρόμοια προβλήματα στη δική τους ζωή, είτε όσους  βρίσκονται στην αντίθετη ”όχθη” της ζωής. Σε αυτούς δηλαδή τους παρατηρητές που υποσυνείδητα αντλούν ικανοποίηση στη διαπίστωση ότι οι ίδιοι δεν υποφέρουν από τα δεινά των πρωταγωνιστών.

Γεγονός πάντως αποτελεί ότι ο ηττημένος το ξέρει καλά το ”παιχνίδι”. Για να δικαιολογήσει την ”ήττα” του, πρέπει να ”χτίσει” τον μύθο του. Ή να επιβά(λ)λει τη δική του ”αφήγηση” για τα γεγονότα. Και για να το κάνει, πρέπει να συγκινήσει. Εξ ου και η συχνή απόδοση της ήττας -ή της δεινής θέσης στην οποία έχει περιέλθει- στην καταστρατήγηση από το νικητή-προνομιούχο συμβάσεων από περιοχές υψηλών αξιών, βαθιά ριζωμένων στο κοινό αίσθημα: ηθική, δίκαιο, νομιμότητα, όλα είναι στο παιχνίδι. Που αναλόγως και κατά το συμφέρον ”επιστρατεύονται”. Πώς αλλιώς να πείσει  η ρητορική του νικημένου;

Συμβαίνει άραγε πάντα;  Όχι ασφαλώς. Αλλά παρατηρείται εκεί όπου ο χαμένος (συνήθως μιας μάχης ανάμεσα σε δύο φανατικά αντιμαχόμενες πλευρές) διακατέχεται από συμπλέγματα και, προκειμένου να δικαιολογήσει την ήττα του -που έχει πλήξει το γόητρό του και έχει αποδυναμώσει τη θέση του μέσα στο ανταγωνιστικό δίπολο, πράγματα πάρα πολύ σημαντικά, όσο η τιμή και το γόητρο ανέκαθεν παίζουν έναν βαρυσήμαντο ρόλο σε ανταγωνιστικές καταστάσεις-, για να το κάνει, πρέπει να επιστρατεύσει κάποια μέσα που θα μετριάσουν την ήττα ή -γιατί όχι- θα την εμφανίσουν ως άδικη. Και για να πείσει, η πιο πρόσφορη περιοχή είναι αυτή των αφηρημένων εννοιών υψηλού κύρους: ηθική, δίκαιο, νομιμότητα. Εννοιών που για τις μάζες περιβάλλονται από σχεδόν μαγικές δυνάμεις.

Ο νικημένος-περιθωριοποιημένος λοιπόν επικαλείται ότι κατέχει το μείζον μερίδιο της νίκης (της υπεροχής, αλλιώς) στις εν λόγω περιοχές, και υποβαθμίζει την περιοχή των πραγματικών γεγονότων (επιστρατεύοντας μάλιστα κάποιες φορές αυτό που θίξαμε παραπάνω: την αναδρομική φαντασία. Υποθέσεις δηλαδή τύπου ‘αν…, τότε’  για το παρελθόν, που λειτουργούν παραπλανητικά. Προς όφελός του, όταν τις κοινοποιεί σε άλλους, προς παρηγοριά δική του, όταν τις αναπαράγει νοητικά μέσα του, ή προς παρηγοριά και άλλων-ομοιοπαθούντων, όταν εκθέτει το σκεπτικό του σε αυτούς).

Μπορεί βέβαια κάποτε να έχει δίκιο (στο ότι έχει αδικηθεί ή ατυχήσει), αλλά όταν δεν έχει, είναι τέτοια η  αξιακή φύση των εννοιών τις οποίες επικαλείται, που επιχειρεί να πείσει με τον συγκεκριμένο τρόπο (ακόμη κι όταν κάποιες σχετικές έννοιες και ρήσεις που επικαλείται έχουν φθαρεί ως προς τη σημασία τους, αλλά η δύναμη που τις συνόδευε επί μακρό χρόνο εξακολουθεί να κρατά σε ασυνείδητο επίπεδο). Και όχι σπάνια, όποιος κάνει κάτι τέτοιο, σε συνδυασμό βέβαια με το γενικότερο γόητρο ή κύρος-του ως δημόσιου προσώπου (αν πράγματι το διαθέτει), τα καταφέρνει. Εύλογο. Μάλλον απλό. Αλλά και στοιχείο λαϊκισμού οπωσδήποτε, όταν γίνεται εκ του πονηρού.

Ο χώρος της Πολιτικής αλλά και του αθλητισμού, μεταξύ άλλων, διαχρονικά και παγκόσμια προσφέρουν πληθώρα παραδειγμάτων όπου η σκιά του ηττημένου ρίχνεται βαριά πάνω στο νικητή. Δίνοντας -όταν ο νικημένος όχι μόνο εμφανίζει εαυτόν αλλά και γίνεται αποδεκτός στην κοινή αντίληψη ως ο ουσιαστικός νικητής- το μέτρο της αληθινής αξίας. Ή δίνοντας το μέτρο της αδικίας: της τόσο σύμφυτης με τις ανθρώπινες κοινωνίες, τα μέλη των οποίων χωρίζονται σε ισχυρούς και ανίσχυρους (με οικονομικούς ή άλλους όρους).

Ίσως και γιατί κάτι τέτοιο βολεύει την έφεσή μας για σενάρια με λογική κατάληξη, τέτοια που να μας δίνουν την αίσθηση ενός ”ελεγχόμενου” και προβλέψιμου κόσμου.

************************

Απόσπασμα από το βιβλίο “Νου-Τοπία”, του Νάσου Κατσώχη, από τις εκδόσεις Ρώμη.

Αντικλείδι , https://antikleidi.com

Συναφές: 

Ηττημένος είναι μόνο όποιος παραιτείται

Το οριζόντιο ύψος