Πότε αντιλαμβάνονται τα παιδιά το θάνατο;

Το πρωί της Τετάρτης πήγα στην κηδεία του παππού του συζύγου μου, που απεβίωσε 93 ετών. Ενώ πολλοί συγγενείς βρίσκονταν γύρω από τον τάφο του, δεν σταμάτησα να σκέφτομαι πόσο παράξενος και περίεργος είναι ο θάνατος. Δεν υπήρχε μόλις λίγες ημέρες πριν. Αντιθέτως, υπήρχε ένας σωματικά υγιής, χαμογελαστός, ζεστός άνθρωπος. Και τώρα, το σώμα του είχε τοποθετηθεί σ’ ένα ξύλινο κουτί, και κατέβαινε μέσα σε μια τρύπα, μόλις λίγα μέτρα μακριά από τη δακρυσμένη χήρα, τα παιδιά και τα εγγόνια του.

Η Emily, η τρίχρονη ανιψιά μου, βρισκόταν δίπλα στη μητέρα της κατά τη διάρκεια της κηδείας, αναμασώντας Cheerios. Κάποια στιγμή ρώτησε:

“Τι κάνουμε εδώ;»

“Λέμε αντίο στον Opa,” ψιθύρισε η μαμά της .

“Αντίο-αντίο, Opa!” αναφώνησε χαρούμενα η Emily.

Η μητέρα της ξέσπασε σε δάκρυα.

«Τι συμβαίνει, μαμά;” αναρωτήθηκε η Emily.

Ήταν μια από τα πολλές γλυκόπικρες στιγμές εκείνου του πρωινού, μια υπενθύμιση ότι ακόμη και δίπλα στο θάνατο, η ζωή συνεχίζεται. Σκεφτόμουν γι ‘αυτό όλη την ημέρα, βλέποντας την Emily να γελάει και να τρέχει σ’ ένα διαμέρισμα γεμάτο θλιμμένους πενθούντες. Πότε άραγε ένα παιδί κατανοεί την έννοια του θανάτου;

Οι ψυχολόγοι ερευνούν από το 1930 τις σκέψεις των παιδιών για το θάνατο. Κρίνοντας αυτές τις απόψεις με βάση τις σύγχρονες απόψεις, κάποιες από αυτές τις πρώτες μελέτες φαίνονται λίγο εκκεντρικές. Στην πρώτη μελέτη, η οποία δημοσιεύθηκε το 1934, οι γιατροί πήραν συνέντευξη από αγόρια που ζούσαν σ’ ένα ψυχιατρικό νοσοκομείο της Νέας Υόρκης. Κατά τη διάρκεια των συνεντεύξεων, καταγράφηκαν οι απαντήσεις των αγοριών μετά την πτώση μιας κούκλας που έκανε δυνατό θόρυβο μόλις χτυπούσε στο έδαφος.

Μία από τις πρώτες και πιο διάσημες μελέτες, έγινε από την Ουγγαρέζα ψυχολόγο Maria Nagy. Πήρε συνεντεύξεις από 400 παιδιά που ζούσαν στη Βουδαπέστη αμέσως μετά το Β Παγκόσμιο Πόλεμο, μια εποχή που ο θάνατος ήταν παντού. Ζήτησε απλά να της απαντήσουν, είτε με λέξεις είτε με εικόνες, “Τι είναι ο θάνατος;”

Μόνο μία μελέτη εξέτασε το θέμα αυτό στη δεκαετία του 1950, ακολουθούμενη από οκτώ μελέτες τη δεκαετία του ’60, και εικοσιτέσσερις μελέτες στη δεκαετία του ’70. Σχεδόν όλες αυτές οι μελέτες, σύμφωνα με μια ανασκόπηση που δημοσιεύθηκε το 1984, στηρίχθηκαν σε συνεντεύξεις παιδιών. Σε κάποιες από αυτές, όπως της Nagy, χρησιμοποιήθηκαν γενικές ερωτήσεις, ενώ άλλες ήταν πιο συγκεκριμένες, ζητώντας απαντήσεις για ερωτήματα όπως: “Μπορεί ένας νεκρός να επανέλθει τη ζωή; Μπορείτε να σκεφτείτε κάποιον που δεν θα μπορούσε να πεθάνει; Θα πεθάνετε;”

Ανεξαρτήτως ηλικίας του ερωτώμενου, ο θάνατος δεν είναι εύκολο να ορισθεί. Αλλά για τους σκοπούς της έρευνας, οι επιστήμονες σταθμίζουν το πόσο καλά κατανοούν το θάνατο τα παιδιά, εξετάζοντας τρεις ειδικές πτυχές της έννοιας του θανάτου.

Η πρώτη είναι η μη αναστρεψιμότητα του θανάτου. Όταν το σώμα είναι νεκρό, δεν μπορεί να ζωντανέψει πάλι. Τα παιδιά κάτω των 3 ετών δεν μπορούν να το καταλάβουν αυτό. Μιλούν με τους νεκρούς σαν να πήγαν αυτοί σε ένα ταξίδι ή να πήραν έναν υπνάκο, και αφήνουν μέσα τους ανοιχτό το ενδεχόμενο οι νεκροί να καταφέρουν να επανέλθουν πίσω στη ζωή με τη βοήθεια του νερού, τροφίμων,της ιατρικής, ή της μαγείας. Τα παιδιά αρχίζουν να αντιλαμβάνονται το αμετάκλητο του θανάτου γύρω στην ηλικία των 4 ετών. Σε μια μελέτη, οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι μόλις το 10% των τρίχρονων παιδιών κατανοούν τη μη αναστρεψιμότητα του θανάτου, σε σύγκριση με το 58 % των παιδιών 4 ετών.

Οι άλλες δύο πτυχές του θανάτου μαθαίνονται λίγο αργότερα, συνήθως μεταξύ της ηλικίας των 5 και 7 ετών. Η μία πτυχή, που ονομάστηκε «μη λειτουργικότητα», είναι η γνώση ότι το νεκρό σώμα δεν μπορεί πλέον να κάνει πράγματα που ένας ζωντανός οργανισμός μπορεί να κάνει. Πριν από αυτή την ηλικία, τα παιδιά απαντούν καταφατικά σε ερωτήσεις όπως, “Μπορεί ένας νεκρός να αισθανθεί”, “Αν κάποιος πεθάνει, θα μπορεί να τρώει;”, ” “Μπορεί να κινηθεί; “, “Μπορεί να ονειρευτεί;”

Στη συνέχεια υπάρχει το χαρακτηριστικό του θανάτου που μπερδεύει περισσότερο, τουλάχιστον εμένα: η καθολικότητα του. Κάθε ζωντανός οργανισμός πεθαίνει, κάθε φυτό, κάθε ζώο, κάθε άνθρωπος. Όλοι έχουμε ημερομηνία λήξης. Αυτό που είναι ενδιαφέρον είναι ότι πριν το κατανοήσουν αυτό τα παιδιά, πιστεύουν ότι υπάρχουν ορισμένες ομάδες ανθρώπων που προστατεύονται από το θάνατο, όπως οι εκπαιδευτικοί, οι γονείς, αλλά και οι ίδιοι. Χωρίς αμφιβολία, τα περισσότερα παιδιά καταλαβαίνουν ότι μερικοί άνθρωποι πεθαίνουν, πριν ακόμα συνειδητοποιήσουν ότι και τα ίδια θα πεθάνουν κάποια στιγμή. Ακόμη και τα παιδιά που κατανοούν ότι μια μέρα θα ‘χαθούν’, έχουν την τάση να πιστεύουν ότι ο θάνατός τους θα επέλθει μόνο στο μακρινό μέλλον, όταν θα είναι γέροι.

Αυτά όλα είναι γενικότητες και τάσεις. Κάποια παιδιά αναπτύσσονται πιο γρήγορα από άλλα. Επιπλέον, κάποιες μελέτες έχουν διαπιστώσει ότι συναισθηματικώς τραυματικά γεγονότα – όπως η απώλεια ενός γονέα – μπορεί να επιταχύνει την κατανόηση της έννοιας του θανάτου από το παιδί.

Η επιστημονική έρευνα με βοήθησε να εξηγήσω την αντίδραση της ανιψιάς μου στην κηδεία. Αλλά είναι περίεργο να απλοποιείται ο θάνατος σαν να ήταν οποιαδήποτε άλλη πρώιμη γνωστική αντίληψη, όπως η μονιμότητα ενός αντικειμένου ή θεωρία του νου. Είμαι 26 χρόνια μεγαλύτερη από την ανιψιά μου και ακόμα δεν μπορώ να κατανοήσω το θάνατο. Αμφιβάλλω αν θα τα καταφέρω ποτέ.