«Άκου λοιπόν, Λούσιους, είπε ο Πίσωνας, γιατί πρέπει να απευθυνθώ σε σένα. Όλη η σημασία της φιλοσοφίας έγκειται, όπως λέει ο Θεόφραστος, στην απόκτηση μιας ευτυχισμένης ζωής.
Γιατί όλοι φλεγόμαστε από την επιθυμία της ευτυχισμένης ζωής. Σ’ αυτό ο ξάδερφός σου και εγώ συμφωνούμε. Τώρα, αυτό που πρέπει να δούμε είναι, αν μπορούν οι θεωρίες των φιλοσόφων να μας το δώσουν. Σίγουρα, το υπόσχονται. Αν δεν είναι έτσι, γιατί ο Πλάτωνας ταξίδεψε στην Αίγυπτο για να μάθει αριθμητική και αστρονομία από βάρβαρους ιερείς; […] Γιατί ο ίδιος ο Πυθαγόρας διέσχισε την Αίγυπτο και επισκέφθηκε τους Πέρσες μάγους; Γιατί ταξίδεψε με τα πόδια μέσα από εκείνες τις απέραντες βαρβαρικές χώρες και διέσχισε αυτές τις πολλές θάλασσες; Γιατί έκανε το ίδιο και ο Δημόκριτος;» Κικέρωνας, De finibus bonorum et malorum V.29.86
Ο Δημόκριτος ο Αβδηρίτης (~460 π.Χ. – 370 π.Χ.) ήταν σύγχρονος του Σωκράτη. Καταχρηστικά, ωστόσο, συγκαταλέγεται στους προσωκρατικούς φιλοσόφους, κυρίως λόγω της ενασχόλησής του με τη φύση. Όσον αφορά τη ζωή του Δημόκριτου, θα πρέπει να περιμένουμε το 9ο και προτελευταίο βιβλίο των «Βίων Φιλοσόφων» του Διογένη Λαέρτιου για να αντλήσουμε βιογραφικές πληροφορίες και να μάθουμε πως απέρριψε την πατρική περιουσία, κρατώντας το μικρότερο μερίδιο από τα αδέλφια του ώστε να πραγματοποιήσει τα ταξίδια του (Αίγυπτο, Περσία, Ινδία, Αιθιοπία) και να γνωρίσει τον κόσμο. Ο Λαέρτιος θα διηγηθεί πολλές ιστορίες για την «αδικία» που κατά τον ίδιο βάρυνε τη μοιρασιά της πατρικής κληρονομιάς, καθώς η περιουσία του Δημόκριτου (παρά τον λιτό του βίο) δεν στάθηκε αρκετή για να πραγματοποιήσει αυτά που ήθελε, με αποτέλεσμα να επιστρέψει στα Άβδηρα φτωχός και να τον συντηρεί ο αδελφός του.
Αλλά ο Δημόκριτος δε θα επέλεγε άλλο είδος βίου. Οι αναζητήσεις του δεν αφορούσαν μόνο τη δομή του κόσμου και τις φυσικές διεργασίες αλλά και τον σκοπό της ζωής. Επομένως, αν θέλουμε να αναζητήσουμε την πρώτη θεωρία «ευδαιμονίας» στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία, θα πρέπει να ανατρέξουμε στα λιγοστά αποσπάσματα, κυρίως από δευτερογενείς πηγές, που μας κληροδότησαν αιώνες αργότερα οι μελετητές του, καθώς τα έργα του έχουν χαθεί. Ως εκ τούτου, ο Δημόκριτος γίνεται ο πρώτος «προσωκρατικός» φιλόσοφος που στρέφει πραγματικά το ενδιαφέρον του στην Ηθική, χωρίς ωστόσο αυτό να του αποσπά την προσοχή από την έρευνα της φύσης, όπως συνέβη με τον Σωκράτη.
Ο Διογένης ο Λαέρτιος θα μας προσφέρει μία εκδοχή που θέλει τον Αβδηρίτη φιλόσοφο να επισκέπτεται την Αθήνα και να συναντά τον Σωκράτη, ο οποίος δε γνωρίζει τη φιλοσοφία του και τον αγνοεί (DK68 B116), για να την αναιρέσει λίγο αργότερα με αφορμή μία άλλη πηγή, σύμφωνα με την οποία ο Δημόκριτος δεν επισκέφτηκε την Αθήνα ποτέ, επειδή δε θα πήγαινε ποτέ σε μία πόλη για να «λάβει δόξα», αλλά για να δοξαστεί η πόλη από τον ίδιο (9.37). Στη σύντομη σύνοψη της δημοκρίτειας φιλοσοφίας που παραθέτει ο Λαέρτιος κομβικό σημείο καταλαμβάνει η αναφορά στην ηθική θεωρία του Δημόκριτου:
«Σκοπός της ζωής είναι η ευθυμία (τέλος δ᾽ εἶναι τὴν εὐθυμίαν), η οποία δεν ταυτίζεται με την ηδονή όπως έχουν εκλάβει κάποιοι λανθασμένα, αλλά η κατάσταση κατά την οποία η ψυχή βρίσκεται σε γαλήνη και ηρεμία, χωρίς να ταράσσεται από κανέναν φόβο ή δεισιδαιμονία ή κάποιο άλλο πάθος. Την ίδια κατάσταση την ονομάζει εὐεστὼ και χρησιμοποιεί και άλλα ονόματα. Οι ιδιότητες των πραγμάτων υπάρχουν μόνο κατά σύμβαση, φύσει υπάρχουν τα άτομα και το κενό. Αυτές ήταν οι απόψεις του» Διογένης Λαέρτιος, Βίοι φιλοσόφων 9.40
Ο Δημόκριτος δεν θα χρησιμοποιήσει τον όρο «ευδαιμονία» – ούτε την «ευτυχία», λέξη με παρόμοιο περιεχόμενο-, αμφισβητώντας μια παράδοση αιώνων. Φαίνεται να θέλει να αποκλείσει τους εξωτερικούς παράγοντες που οδηγούν τον άνθρωπο σε μια καλή ζωή, την τύχη ή τους «δαίμονες». Το «εὐεστὼ» όπως και η «εὐθυμία» δηλώνουν την καλή «διάθεση» του ανθρώπου, την ηρεμία, που πηγάζει από την αυτάρκεια και οδηγεί στην αταραξία, το ίδιο και η «ἀθαμβία», λέξη που μας παραδίδει ο Κικέρωνας και την εξηγεί ως απαλλαγή από τον φόβο. Αλλά και η ευδαιμονία αναφέρεται από τον Δημόκριτο. Ένα απόσπασμα που παραδίδει ο Ιωάννης Στοβαίος, έξι αιώνες μετά τον Κικέρωνα, ρίχνει φως στη δημοκρίτεια ευ-δαιμονία:
«Η ευδαιμονία δεν κατοικεί στα κοπάδια των προβάτων ή στον χρυσό. Η κατοικία του δαίμονα (οἰκητήριον δαίμονος) είναι η ψυχή» Στοβαίος ΙΙ,1, 7, 3i
Η δρ. Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας του βιβλίου Φιλοσοφία για όλους, Φιλοσοφία για όλους: Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους Φιλοσόφους, Μεταίχμιο 2022
by Αντικλείδι , https://antikleidi.com
