Ο Μπαλτάσαρ Γκρασιάν, γεννήθηκε μια μέρα σαν σήμερα, 8 Ιανουαρίου 1601
Δεν έχουμε τίποτα δικό μας, παρά μόνο τον χρόνο, τον οποίο μπορούν να απολαύσουν και όσοι δεν έχουν που την κεφαλήν κλίνει
Μπαλτάσαρ Γκρασιάν, Εγχειρίδιο Μαντικής και Τέχνης της Σύνεσης [τροποποιημένη μετάφραση]
Ο Μπαλτάσαρ Γκρασιάν γεννήθηκε το 1601 στην Ισπανία στη σημερινή επαρχία της Σαραγόσα και πέθανε το 1658. Έζησε δηλαδή κατά τον λεγόμενο Χρυσό Αιώνα της Ισπανίας (1580-1680). Την περίοδο εκείνη η Ισπανία είναι μια απέραντη αυτοκρατορία που εκτείνεται από τις Φιλιππίνες μέχρι τον Νέο Κόσμο. Λόγω του φυσικού συνόρου της οροσειράς των Πυρηναίων είναι σχετικά προστατευμένη από τους κοινωνικούς και θρησκευτικούς κραδασμούς που ξεσπούν στη Γερμανία, τη Γαλλία και την Ιταλία. Η επιβολή του καθολικισμού είναι απόλυτη μέσω της Ιεράς Εξέτασης και του Τάγματος των Ιησουϊτών, η ταξική ιεραρχία είναι εδραιωμένη και ακλόνητη ενώ οι εσωτερικές συγκρούσεις μπορούν να εξάγονται προς τις αποικίες. Πρόκειται εν πολλοίς για μια αυτάρκη και αλαζονική πολιτική και κοινωνική ενότητα.
Η ισχύς της θρησκευτικής και της κοσμικής εξουσίας είναι τεράστια και η αμφισβήτηση της κατεστημένης τάξης πραγμάτων πληρώνεται με σκληρούς διωγμούς και θάνατο. Λόγω αυτής της ασφυκτικής κατάστασης, η αμφισβήτηση εκφράζεται ως υπόγειο ρεύμα που δεν επιδιώκει την ανατροπή αλλά εστιάζει στην προβολή αρετών, προτύπων και ηθικών αρχών για το άτομο, με βασικότερες την προσοχή, την ευστροφία και τη φρόνηση. Το εγχειρίδιο του Μπαλτάσαρ Γκρασιάν εντάσσεται σε αυτό ακριβώς το πλαίσιο.
Όπως αναφέρει ο Φ. Δρακονταειδής, ο Μπαλτάσαρ Γκρασιάν έγινε δεκτός στο Τάγμα των Ιησουϊτών και εργάστηκε ως ιερωμένος. Ταυτόχρονα ζούσε σχεδόν κοσμική ζωή ακολουθώντας τον στρατό στις πολεμικές συγκρούσεις με τους Γάλλους. Το παράδοξο στην περίπτωσή του είναι πως παρότι ιερωμένος σπανίως αναφέρεται στον Θεό. Αντί για τον Θεό καταγίνεται με τον άνθρωπο και «σμιλεύει ανθρώπινες μορφές, δηλαδή αρμονίες που με, τέτοιο φορτίο, δεν έχουν ανάγκη τον Θεό. Τι χρειάζεται όταν υπάρχει το μέτρο, η σκέψη, η ελευθερία της βούλησης, η φιλοδοξία της πρωτιάς και της τελειότητας;»
Ο Γκρασιάν έχει μελετήσει αρχαίους Έλληνες και Λατίνους φιλοσόφους, ιστορικούς και ποιητές, πατέρες της Δυτικής Εκκλησίας και σε αυτή τη βάση ερευνά τον άνθρωπο. Εστιάζει στην ανθρώπινη αδυναμία μπροστά στη ζωή, την ανάγκη άσκησης, την αποδοχή ότι η ζωή, το ανθρώπινο γίγνεσθαι είναι το σοβαρότερο παιχνίδι: μια χαρτοπαιξία για άριστους χαρτοπαίκτες, άτομα αυτοδύναμα, κυρίαρχα των πράξεών τους και της φρόνησης που οφείλει να συνοδεύει αυτές τις πράξεις. Στα έργα του θα ειρωνευτεί τις φιλανθρωπίες, τα συστήματα ελέγχου της ζωής και της συνείδησης, την αλαζονεία, τη βλακεία και τη χυδαιότητα που αντιστοιχούν στις κατεστημένες αξίες της υποταγής, της αποφυγής των ερωτημάτων, της σύγχυσης των ιδεών.
Όπως γράφει ο Δρακονταειδής, για τον Γκρασιάν:
«η Ιστορία δεν έχει κενά και δεν είναι πορεία κατά το πώς φυσούν οι άνεμοι. Στερημένη νοήματος, δεν παύει να είναι η μόνη πραγματικότητα που αφορά τον άνθρωπο. Δεν υπάρχει [πλατωνική/υπερβατική] σφαίρα των ιδεών και τίποτα δεν είναι υπερφυσικό, ούτε μεταφυσικό. Παραμερίζοντας τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη […] κάνει λόγο για τον άνθρωπο που ως ιστορικό ον είναι ταυτόχρονα παρόν και λήθη».
Δεν είναι τυχαία λοιπόν η αναφορά του Ντεμπόρ στον Γκρασιάν, δεδομένης της θέσης του ότι ο συνειδητός, ελεύθερος έλεγχος της ανθρώπινης ιστορίας, δηλαδή της πράξης δημιουργίας των κοινωνικών σχέσεων ανάμεσα στους ανθρώπους και ανάμεσα στους ανθρώπους και τη φύση, από τους ίδιους τους παραγωγούς της, είναι ο πυρήνας του προλεταριακού επαναστατικού σχεδίου
Ο Γκρασιάν πλήρωσε ακριβά τη συγγραφή μιας σειράς βιβλίων και εγχειριδίων πάνω σε αυτή τη θεματολογία με τον εκτοπισμό του, την απώλεια της καθηγητικής του έδρας και τελικά με τον θάνατό του, που ήρθε λίγους μήνες μετά την αποκατάστασή του
Ο τίτλος του εγχειριδίου, Χρησμολόγιο –ή Εγχειρίδιο Μαντικής σύμφωνα με τη μετάφραση του Ελεύθερου Τύπου– αναφέρεται σε ένα κοινωνικό παιχνίδι που ήταν συνηθισμένο την εποχή που έζησε ο Γκρασιάν, την αναζήτηση των ερωτήσεων που ταιριάζουν σε δοσμένες απαντήσεις. Η συγκέντρωση απαντήσεων, με ή χωρίς τις ερωτήσεις που τους αντιστοιχούσαν, ήταν η βάση εγχειριδίων με γνωμικά και αποφθέγματα. Ένα τέτοιο εγχειρίδιο ήταν και το εν λόγω έργο του Γκρασιάν. Πρόκειται όμως ταυτόχρονα για ένα βαθύτερο έργο πάνω στην κατάκτηση της φρόνησης. Μια καλή απόδοσή του στα ελληνικά θα ήταν κατά τον έλληνα μεταφραστή η εξής: «Εγχειρίδιο προϋποθέσεων/προρρήσεων για την κατάκτηση της τέχνης της φρόνησης»
Ο Γκρασιάν αναζητά την αντίθεση ως μορφή αμφιβολίας και ράπισμα στον πνευματικό εφησυχασμό. Γράφει λακωνικά, όντας από τους σημαντικότερους αποφθεγματογράφους, γιατί θεωρεί ότι η πολυλογία και η ρητορεία αναιρεί την αμφιβολία. Όπως χαρακτηριστικά γράφει: «Το καλό αν σύντομο, δυο φορές καλό».
Το απόσπασμα που παραθέτει ο Ντεμπόρ προέρχεται από τη 247η «απάντηση» του εγχειριδίου την οποία αντιγράφουμε ολόκληρη από τη μετάφραση του Δρακονταειδή:
«Να ξέρεις λίγα περισσότερα και να ζεις λίγο λιγότερο. Άλλοι σκέφτονται το αντίθετο: κάλλιο ένα γερό χουζούρι παρά της δουλειάς το νταβαντούρι. Δεν έχουμε πράγμα δικό μας άλλο από τον χρόνο, όπου ζει κι όποιος δεν έχει κεραμίδι πάνω από το κεφάλι του. Ίδια δυστυχία είναι να σπαταλάς την πολύτιμη ζωή σ’ έργα ποταπά όπως και σε πάμπολλα έργα υψιπετή. Δεν πρέπει να φορτώνεσαι ασχολίες, ούτε φθόνο: τσαλαπατάς τη ζωή και καταπνίγεις το πνεύμα. Ορισμένοι επεκτείνουν αυτή την αρχή στη γνώση, αλλά δεν ζεις αν δεν ξέρεις».
Η επιλογή του εν λόγω αποσπάσματος αναδεικνύει τη σημασία που δίνει ο Ντεμπόρ στον χρόνο ως πεδίο της ανθρώπινης ανάπτυξης. Αν δεχτούμε τη θέση του Γκρασιάν και του Ντεμπόρ ότι δεν έχουμε τίποτε άλλο εκτός από τον χρόνο, γίνεται ξεκάθαρο το πόσο σημαντικό είναι το ζήτημα της κοινωνικής κυριαρχίας του χρόνου-ως-εμπορεύματος
***
Πηγή: Το βιβλίο “Η Κοινωνία του Θεάματος: Τετράδια Ανάγνωσης και Χρήσης” εκδόθηκε τον Ιούνιο του 2021 σε 500 αντίτυπα από το εκδοτικό εγχείρημα Αντίθεση.
by Αντικλείδι , https://antikleidi.com
