Η ενσυναίσθησή μας στρέφεται με φυσικό τρόπο προς εκείνους που είναι κοντά μας γεωγραφικά, εθνικά, πολιτισμικά. Η φυσική μας τάση, η οποία συνδέεται με εξελικτικά αίτια, είναι να νιώθουμε μεγαλύτερη συμπόνια για τους ανθρώπους της δικής μας κοινότητας που βρίσκονται σε οικονομική ανέχεια παρά για τα παιδιά που πεθαίνουν από πείνα στην Αφρική, έστω κι αν αντιλαμβανόμαστε ότι τα παιδιά της Αφρικής χρειάζονται περισσότερο τη βοήθειά μας.
Γενικότερα, η ενσυναίσθησή μας είναι μεγαλύτερη όταν μπορούμε να ταυτιστούμε με ένα θύμα. Και για να ταυτιστούμε μαζί του, μας βοηθάει να είναι το θύμα αναγνωρίσιμο. Οι ψυχολόγοι έχουν μελετήσει από παλιά την τάση μας να δίνουμε μεγαλύτερη σημασία σε ανθρώπους στους οποίους μπορούμε να προσδώσουμε ένα πρόσωπο παρά σε ανθρώπους που είναι ανώνυμοι.
Η προκατάληψη του αναγνωρίσιμου θύματος επηρεάζει τις δημόσιες πολιτικές. Όπως λέει και ένα γνωστό απόφθεγμα (που αποδίδεται στον Ιωσήφ Στάλιν, αλλά η προέλευσή του είναι αμφιλεγόμενη): «Ο θάνατος ενός ανθρώπου είναι μια τραγωδία. Ο θάνατος ενός εκατομμυρίου ανθρώπων είναι στατιστική».
Για παράδειγμα, η φωτογραφία του τρίχρονου αγοριού από τη Συρία που πέθανε σε μια παραλία της Τουρκίας μάς υποχρεώνει να συνειδητοποιήσουμε ένα φαινόμενο που θέλουμε να απωθήσουμε. Ο αντίκτυπος που είχε η φωτογραφία στη συνείδηση των Ευρωπαίων ήταν πολύ μεγαλύτερος από τον αντίκτυπο των στατιστικών στοιχείων για τους χιλιάδες μετανάστες που είχαν πνιγεί έως τότε στη Μεσόγειο. Η φωτογραφία του Αϊλάν είναι για τη μετανάστευση προς την Ευρώπη ό,τι ήταν για τον Πόλεμο του Βιετνάμ η φωτογραφία της μικρής βιετναμέζας Κιμ Πουκ που έτρεχε γυμνή σε έναν δρόμο έχοντας υποστεί εγκαύματα από βόμβα ναπάλμ.
Ένα μόνο αναγνωρίσιμο θύμα σημαδεύει τον νου πολύ περισσότερο απ’ ό,τι χιλιάδες ανώνυμα θύματα. Αντίστοιχα, μια διαφημιστική εκστρατεία κατά της οδήγησης υπό την επήρεια αλκοόλ είναι πιο αποτελεσματική αν δείχνει έναν πεζό να εκτοξεύεται πάνω σε ένα παρμπρίζ αυτοκινήτου παρά αν παρουσιάζει τον ετήσιο αριθμό των θυμάτων (παρ’ ότι το συγκεκριμένο στατιστικό στοιχείο μάς μεταδίδει πολύ περισσότερες πληροφορίες για την έκταση του προβλήματος).
Η προκατάληψη του αναγνωρίσιμου θύματος μας παραπλανά επίσης και σε ό,τι αφορά τις πολιτικές απασχόλησης σε χώρες της νότιας Ευρώπης, όπου ορισμένες μόνιμες θέσεις απασχόλησης προστατεύονται, ενώ άλλες θέσεις απασχόλησης είναι επισφαλείς. Τα μέσα ενημέρωσης καλύπτουν τον αγώνα των συμβασιούχων αορίστου χρόνου που κινδυνεύουν να χάσουν τη δουλειά τους, αλλά και τη δραματική κατάσταση στην οποία πράγματι βρίσκονται, δεδομένου ότι έχουν ελάχιστες πιθανότητες να βρουν κάποια άλλη θέση εργασίας αορίστου χρόνου. Τα θύματα αυτά έχουν ένα πρόσωπο.
Αντίθετα, όσοι και όσες αντιμετωπίζουν οικονομικές δυσκολίες γιατί στη ζωή τους εναλλάσσονται περίοδοι ανεργίας, επιδοτούμενης εργασίας και συμβάσεων ορισμένου χρόνου δεν έχουν συγκεκριμένο πρόσωπο, δεν είναι παρά στατιστικά στοιχεία, παρ’ ότι ο αριθμός τους είναι πολύ μεγαλύτερος. Ωστόσο, οι άνθρωποι αυτοί είναι θύματα του θεσμικού πλαισίου που προστατεύει τους συμβασιούχους αορίστου χρόνου, αλλά και ενθαρρύνει τις επιχειρήσεις να προτιμούν την επισφαλή εργασία και τους συμβασιούχους που επιδοτούνται από το κράτος, και όχι τη δημιουργία σταθερών θέσεων εργασίας. Για ποιον λόγο καταλήγουμε σε ένα τέτοιο πενιχρό αποτέλεσμα, παρ’ ότι δαπανούμε τόσα δημόσια κονδύλια, αυξάνοντας το μη εργασιακό κόστος, με συνέπεια τη μείωση της ανταγωνιστικότητας των επιχειρήσεων, άρα και των θέσεων εργασίας, αλλά και τη σπατάλη χρημάτων που θα μπορούσαν να διατεθούν για την εκπαίδευση ή την υγεία; Εν μέρει επειδή ενδιαφερόμαστε για τα σχέδια που προστατεύουν τις θέσεις εργασίας, αλλά την ίδια στιγμή ξεχνάμε τους αποκλεισμένους από την αγορά εργασίας, παρόλο που είναι οι δύο όψεις του ίδιου νομίσματος
Η αντίθεση ανάμεσα στην οικονομική επιστήμη και την ιατρική είναι εντυπωσιακή: η κοινή γνώμη δικαίως θεωρεί την ιατρική ως ένα επάγγελμα ταγμένο στη φροντίδα του ανθρώπου (η αγγλική έκφραση «caring profession» είναι απόλυτα ταιριαστή), ενώ έχει διαμετρικά αντίθετη άποψη για τη «ζοφερή επιστήμη». Παρ’ όλα αυτά, ο στόχος της οικονομικής επιστήμης είναι παρόμοιος με εκείνον της ιατρικής: όπως και ο ογκολόγος, ο οικονομολόγος κάνει μια διάγνωση, προτείνει την καλύτερη δυνατή θεραπεία βάσει των γνώσεων που διαθέτει (οι οποίες είναι κατ’ ανάγκην ατελείς) ή υποδεικνύει να μην εφαρμοστεί μια θεραπεία εφόσον δεν είναι απαραίτητη
Το αίτιο αυτών των αντιτιθέμενων απόψεων είναι απλό. Στην ιατρική, θύματα των παρενεργειών είναι όσοι ακολουθούν μια θεραπευτική αγωγή (με εξαίρεση το πεδίο της επιδημιολογίας, όπου οι συνέπειες συνδέονται με την αντίσταση στα αντιβιοτικά ή την απουσία εμβολιασμού). Επομένως, το μόνο που οφείλει να κάνει ένας γιατρός είναι να τηρεί τον όρκο του Ιπποκράτη και να υποδεικνύει ό,τι πιστεύει πως εξυπηρετεί το συμφέρον του ασθενή. Στην οικονομική επιστήμη, τα θύματα των παρενεργειών συχνά είναι διαφορετικοί άνθρωποι από εκείνους στους οποίους εφαρμόζεται μια θεραπευτική αγωγή, όπως δείχνει το παράδειγμα για την αγορά εργασίας. Ο οικονομολόγος είναι υποχρεωμένος να σκέφτεται και τα αόρατα θύματα, με συνέπεια μερικές φορές να κατηγορείται για αναλγησία στον πόνο των ορατών θυμάτων.
***
Πηγή: «Η οικονομική επιστήμη στην υπηρεσία του κοινού καλού» – Jean Tirole (Nobel Οικονομικών Επιστημών, το 2014), ΠΕΚ, Μετάφραση: Άγγελος Φιλιππάτος
by Αντικλείδι , https://antikleidi.com
