Θέλω από την αρχή να ξεκαθαρίσω ότι, μιλώντας για φανταστικές γεωγραφίες και αστρονομίες, δε θ’ ασχοληθώ με την αστρολογία. Όχι ότι η ιστορία της αστρολογίας δε διασταυρώνεται συνεχώς μ’ εκείνη της αστρονομίας, αλλά οι φανταστικές αστρονομίες και γεωγραφίες για τις οποίες θα μιλήσω έχουν πια αναγνωριστεί ως φανταστικές ή ψεύτικες απ’ όλους, ενώ ακόμα και σήμερα επιχειρηματίες και πολιτικοί ηγέτες απευθύνονται σε αστρολόγους για να μάθουν πώς να φερθούν.
Επομένως, η αστρολογία δεν είναι μια επιστήμη, σωστή ή λαθεμένη, αλλά μια θρησκεία (ή μια δεισιδαιμονία, μιας και δεισιδαιμονίες είναι πάντα οι θρησκείες των άλλων) και ως τέτοια δεν μπορεί ν’ αποδειχτεί αληθινή ή ψεύτικη· είναι απλώς ζήτημα πίστης και στα ζητήματα της πίστης είναι προτιμότερο να μην ανακατευόμαστε, αν μη τι άλλο, από σεβασμό απέναντι σ’ αυτόν που πιστεύει.
Οι φανταστικές γεωγραφίες και αστρονομίες για τις οποίες θα μιλήσω εφαρμόστηκαν από ανθρώπους που εξερευνούσαν με καλή πίστη τον ουρανό και τη γη, όπως τους έβλεπαν – ακόμα κι αν εξαπατήθηκαν, δεν μπορούμε να πούμε ότι ήταν κακή τη πίστει. Αντίθετα, όποιος ασχολείται ακόμα σήμερα με την αστρολογία ξέρει πολύ καλά ότι αναφέρεται σ’ έναν ουράνιο θόλο διαφορετικό απ’ αυτόν που εξερεύνησε και όρισε η αστρονομία, κι όμως συνεχίζει να συμπεριφέρεται σάμπως εκείνη η εικόνα του ουρανού να είναι αληθινή.
Μπροστά στην κακή πίστη των αστρολόγων, δεν μπορούμε να έχουμε καμία συμπάθεια. Δεν είναι άνθρωποι που εξαπατήθηκαν, αλλά που εξαπάτησαν. Κλείνει το θέμα.
Από παιδί ονειρευόμουν πάνω από άτλαντες. Φανταζόμουν ταξίδια και περιπέτειες σε εξωτικούς τόπους ή έμπαινα στη θέση ενός Πέρση κατακτητή που διέσχιζε τις στέπες της κεντρικής Ασίας για να κατέβει μετά προς τη Θάλασσα της Σόντα και να φτιάξει μιαν αυτοκρατορία από τα Εκβάτανα ως τη νήσο Σαχαλίνη. Αυτός είναι ίσως ο λόγος που μεγάλος πια αποφάσισα να επισκεφτώ όλους τους τόπους που το όνομά τους είχε κάποτε εξάψει τη φαντασία μου, όπως τη Σαμαρκάνδη ή το Τομπουκτού, το οχυρό Άλαμο ή τον ποταμό των Αμαζόνων, μου λείπουν ακόμα μόνο το Μομπρασέμ και η Καζαμπλάνκα.
Οι αστρονομικές μου επισκέψεις ήταν πιο δύσκολες και έγιναν πάντα με ενδιάμεσους. Στη δεκαετία του 70 και του 80, φιλοξενούσα στο εξοχικό μου ένα φίλο, εξόριστο Τσεχοσλοβάκο, που κατασκεύαζε τηλεσκόπια και τις νύχτες ανέβαινε στην ταράτσα να εξερευνήσει τον ουρανό και με φώναζε όποτε ανακάλυπτε κάτι ενδιαφέρον. Είχα αποφασίσει ότι μόνο εγώ και ο Ροδόλφος Β’ της Πράγας είχαμε το προνόμιο να φιλοξενούμε μόνιμα στη στέγη μας ένα Βοημό αστρονόμο, αλλά μετά έπεσε το τείχος του Βερολίνου και ο μποέμ αστρονόμος μου επέστρεψε στη Βοημία.
Παρηγορήθηκα με τη συλλογή μου από παλιά βιβλία που ονομάζεται Παράξενη, παρανοϊκή, μαγική και πνευματική σημειολογική βιβλιοθήκη και περιλαμβάνει μόνο βιβλία που μιλούν για ψεύτικα πράγματα. Στη συλλογή μου υπάρχουν τα έργα του Πτολεμαίου αλλά όχι του Γαλιλαίου, κι αν μικρός ονειρευόμουν ταξίδια στον άτλαντα της De Agostini τώρα προτιμώ να το κάνω στους χάρτες πτολεμαϊκής προέλευσης
Είναι φανταστική αυτή η αναπαράσταση του γνωστού κόσμου εκείνης της εποχής; Πρέπει να κάνουμε μια διάκριση ανάμεσα στις ποικίλες έννοιες της λέξης «φανταστικός». Υπάρχουν αστρονομίες που φαντάστηκαν έναν κόσμο βασισμένες σε απλές εικασίες και μυστικιστικές παρορμήσεις, όχι για να μας πουν πώς είναι ο ορατός κόσμος, αλλά ποιες είναι οι αόρατες και πνευματικές δυνάμεις που τον διαπερνούν· υπάρχουν όμως και αστρονομίες που, παρότι βασίζονται στην παρατήρηση και στην εμπειρία, φαντάστηκαν εξηγήσεις που σήμερα θεωρούμε εσφαλμένες.
Αρκεί να παρατηρήσουμε την εξήγηση που δίνει ο Ατανάσιους Κίρχερ στο Mundus subterraneus του 1665 για τις ηλιακές κηλίδες σαν εκρήξεις ατμού που εκπέμπονται από την επιφάνεια του άστρου. Αφελές, αλλά επινοητικό. Και για να μείνουμε στον· Κίρχερ, να πώς εφάρμοζε αρχές της φυσικής και μαθηματικούς υπολογισμούς στο Turris Babel του 1679, για ν’ αποδείξει ότι ήταν αδύνατον να ανεβεί ως τον ουρανό ο πύργος της Βαβέλ- πράγματι, ύστερα από ένα ορισμένο ύψος και όταν το βάρος του θα είχε εξισωθεί με το βάρος της Γης. θα προκαλούσε τη μετατόπιση του άξονα της Γης κατά 45 μοίρες.
***
Ουμπέρτο Έκο – Κατασκευάζοντας τον εχθρό και άλλα περιστασιακά κείμενα. Εκδότης: Ψυχογιός. Μετάφραση Έφη Καλλιφατίδη
Αντικλείδι , https://antikleidi.com
