Ότι βίος ανεξέταστος ου βιωτός ανθρώπω
Σωκράτης
Το βιβλιαράκι του Ρολφ Ντομπέλλι «Ερωτήματα περί ζωής» (α΄ έκδ. Ζυρίχη, 2014, Ελλ. Έκδοση «Πατάκης» 2016, σε μετάφραση Σώτης Τριανταφύλλου) είναι ένα βιβλιαράκι «ανοιχτό»: έχει μόνον ερωτήματα, και καμία απάντηση. Τα ερωτήματα δεν τα μέτρησα, πρόχειρα τα υπολόγισα σε 500-600. Άβολα, προκλητικά, προβοκατόρικα κάποια από αυτά, καλούν τον αναγνώστη να τοποθετηθεί απέναντί τους και, μέσα απ’ αυτά, απέναντι στην δική του ζωή. Να «εξετάσει» τον βίο του, με την αρχαιοελληνική έννοια, αυτήν του Σωκράτη[1].
* * *
Είναι προφανές ότι, η αξία τέτοιων βιβλίων έγκειται περισσότερο στην ενόχληση, στην αίσθηση «ξεβολέματος» που θα προκαλούσαν οι ερωτήσεις, παρά σε οποιαδήποτε καθησύχαση. Έγκειται, με άλλα λόγια, στην ανακίνηση ζητημάτων που ο άνθρωπος μπορεί να έχει βρει την ησυχία του αφήνοντάς τα στην ησυχία τους. Ερωτημάτων που, συχνά-πυκνά, ο άνθρωπος δεν θα έθετε στον εαυτό του.
Στην αρχαιότητα, τέτοιους τους περνάγανε από δίκη και τους σκοτώνανε. Σήμερα, τα βιβλία τους γίνονται μπεστ-σέλλερ. Πρόκειται αναμφισβήτητα για ένα σημείο προόδου της ανθρωπότητας, δηλαδή ένα από τα σημεία στα οποία η ανθρωπότητα έκανε πρόοδο. Χωρίς αυτό να σημαίνει ότι οι νεότεροι καταλαβαίνουνε καλύτερα τα ερωτήματα. Το πλεονέκτημα, συνεπώς, είναι «σχετικό». Αν ήταν σε θέση να καταλάβουν τα ερωτήματα, οι νεότεροι, πόσο τους αφορούν, τουλάχιστον, ίσως είχαν κι αυτοί την τάση να σκοτώσουνε τον συγγραφέα.
Εν πάση περιπτώσει, υπάρχουνε δύο τρόποι – μεταξύ πολλών – να διαβάσεις το βιβλίο. Είτε προσπαθείς να απαντήσεις σε ΤΥΧΑΙΑ ερωτήματα – ή σε όλα – ή επιλέγεις αυτά που θέλεις. Παρακάτω, για ευκολία, επιλέγω δύο ερωτήματα που θέλω, από το κεφάλαιο περί «μόρφωσης».
* * *
Αντιγράφω, συνεπώς, δύο ερωτήματα του Ντομπέλι από το βιβλίο του «ερωτήματα περί ζωής» στο λήμμα «μόρφωση»:
ΠΡΩΤΟ ΕΡΩΤΗΜΑ
Τι σημαίνει μόρφωση για σας; (διαγράψτε ό,τι δεν ισχύει)
Α) ημερομηνίες μαχών
Β) ράφια γεμάτα βιβλία
Γ) Γνώμη για τα πάντα
Δ) Να πηγαίνεις στην όπερα και σε συναυλίες κλασικής μουσικής
Ε) Αποφθέγματα μεγάλων ανδρών
Στ) Το να βλέπει κανείς σχέσεις εκεί που δεν υπάρχουν
Ζ) Να έχεις διάφορους νεκρούς ως πρότυπα
Η) Η αδυναμία να σχηματίζεις μικρές φράσεις
Θ) Ξένες λέξεις
Ι) Πεσιμισμός χωρίς πραγματικό λόγο
Ια) Απαγγελία από στήθους ποιημάτων του Χέλντερλιν
Ιβ) Το να βλέπει κανείς βραδινά τοκ σόου για να τον πάρει ο ύπνος.
Ιγ) Μια κυκλική κοσμοθεωρία, δηλαδή ότι όλα επανέρχονται
Ιδ) Το να πιστεύει κανείς ότι ξέρει τι είναι το σωστό
Ιε) Το να αμφισβητεί τα πάντα
Ιστ) Το να αμφισβητεί τον εαυτό του
Ιζ) Αδεξιότητα στις χειρωνακτικές εργασίες
Ιη) Το να μη διαβάζει τις αθλητικές σελίδες της εφημερίδας
ΙΘ) η πολυτέλεια ασήμαντων ιδεών
Κ) διπλή ημιμάθεια
Κα) το να απαντά σ’ όλες τις ερωτήσεις με: «και ετούτο – και εκείνο»[2].
Κβ) Συνείδηση της προσωπικής ασημαντότητας.
.
.
.
ΑΠΑΝΤΗΣΗ: ΠΡΟΦΑΝΩΣ βάζουμε όχι σε όλα! Διαγράφονται όλες οι απαντήσεις. Δεν ισχύει καμιά τους.
ΣΧΟΛΙΟ: Πρόκειται για προβοκατόρικο ερώτημα. Όλες οι απαντήσεις είναι ειρωνικές, να μην πω: σατιρικές, και σατιρίζουν διάφορους τύπους που όντως προσπαθούν να επιδείξουν τη μόρφωσή τους, ή καυχώνται γι’ αυτήν, υπονοώντας ότι είναι μορφωμένοι, παίρνοντας αντίστοιχες κοινωνικές στάσεις. Κάνοντας ή λέγοντας αυτά που γράφει ο Ντομπέλλι στον παραπάνω κατάλογο «22 σημείων».
Στην Ελλάδα θα μπορούσαμε να προσθέσουμε και άλλους τύπους, λ.χ. «να απαγγέλλεις Θουκυδίδη στην Βουλή για να πεις κοινοτυπίες». Ελάχιστοι απ’ αυτούς τους τύπους θα έφταναν αναγνώστες του Ντομπέλλι!
* * *
ΔΕΥΤΕΡΟ ΕΡΩΤΗΜΑ:
Αν τίποτε απ’ όλα αυτά δεν είναι μόρφωση, τι είναι;
ΔΟΚΙΜΗ ΑΠΑΝΤΗΣΗΣ;
Αυτό δεν είναι προφορική ερώτηση. Ούτε «κλειστού τύπου», για ένα «ναι ή όχι».
Ζητείται ορισμός της «μόρφωσης», λοιπόν; Ας τον προσπαθήσουμε.
Καταρχάς, η «μόρφωση» είναι συγγενέστατη με την «καλλιέργεια», αν και δεν συμπίπτουν πλήρως ούτε κατά το πλάτος, ούτε κατά το βάθος, ούτε κατά την έμφαση. Ωστόσο, τις θεωρούμε ως περίπου συνώνυμες, άλλως: εναλλάξιμες, από την άποψη που τοποθετούμε εδώ το ζήτημα.
Μ’ αυτή την διευκρίνιση, θα όριζα την «μόρφωση» ως «συγκρότηση / δημιουργία ενός «επεξεργασμένου» κώδικα του ατόμου / ανθρώπου, με τον οποίο το άτομο / άνθρωπος επεξεργάζεται δεδομένα του εξωτερικού κόσμου, επεξεργάζεται τις δηλώσεις / εκδηλώσεις, δικές του και των άλλων, λαμβάνει αποφάσεις και διαμορφώνει την συμπεριφορά του.
Όσο πιο «επεξεργασμένος» ο κώδικας, και όσο πιο «αυθόρμητη» η επεξεργασία, τόσο πιο «βαθειά» και τόσο πιο «αφομοιωμένη», θα έλεγα, είναι η «μόρφωση / καλλιέργεια».
* * *
Στον γενικό αυτό ορισμό δύσκολα θα επέφερα εξειδικεύσεις, γιατί δεν θέλω να επέμβω στην αντίληψη που μπορεί να έχει ο οποιοσδήποτε για την έννοια της μόρφωσης / καλλιέργειας.
Η μόρφωση / καλλιέργεια δεν συμπίπτει, και δεν τελεί σε σχέση αναγκαίας σύζευξης, αιτιώδους ή οτιδήποτε άλλο, με οποιαδήποτε έννοια «σοφίας», «καλωσύνης», «δικαιοσύνης», «ορθότητας» (η «πολιτική ορθότητα» προϋποθέτει μάλλον έναν βαθμό αμορφωσιάς και ακαλλιεργησίας), «ηθικής», «επιτυχίας» κ.τ.λ.
Όλα αυτά είναι εννοιολογικά τρίτες έννοιες, υπό την έννοια ότι μπορείς να τις οργανώσεις σε «λογικά τετράγωνα», λ.χ.
Μορφωμένος και δίκαιος
Μορφωμένος και άδικος
Αμόρφωτος και δίκαιος
Αμόρφωτος και άδικος.
* * *
Ωστόσο, η έννοια της «επεξεργασίας» μπορεί, κάπως, να περιγραφεί, να αναλυθεί περαιτέρω.
Γενικά – ακολουθώντας ένα μεθοδολογικό σχήμα που έχουμε εκθέσει και αλλού, την αναλύουμε / περιγράφουμε ως εξής:
(α) Δομικά, περιλαμβάνει ένα Παραδειγματικό, ένα δογματικό, κι ένα «διοικητικό» μέρος. Στο Παραδειγματικό, έχει ένα σύστημα επεξεργασίας δεδομένων και εξαγωγής συμπερασμάτων, το οποίο είναι «επεξεργασμένο», δηλαδή είναι δουλεμένο, έχει θεωρητικό μέρος κι έχει δοκιμαστεί στην πράξη, σε μεγάλο πλήθος δεδομένων. Στο δογματικό, έχει «επεξεργαστεί», δηλαδή συζητήσει, ένα σύστημα «αρχών», δηλαδή αξιών, και έχει «επεξεργαστεί», δηλαδή «συζητήσει», τα στάδια μέσα από τα οποία οι αρχές αυτές οδηγούν σε πράξη, πρακτικές εφαρμογές. Και στο διοικητικό, έχει εντάξει αυτό το σύστημα επεξεργασίας και παραγωγής σ’ ένα σύστημα λήψης αποφάσεων για πρακτικούς σκοπούς.
(β) Ποιοτικά, η «επεξεργασία» σημαίνει ότι κάθε αρχή, αξία, συνεπαγωγή, παραδοχή έχει συζητηθεί, δηλαδή διερευνηθεί, ώστε να έχουν διερευνηθεί γενικά και οι δυνατότητές της και τα όριά της, και τα εναλλακτικά τους, τα οποία δεν έχουν συμπεριληφθεί στο σύστημα.
(γ) Ποσοτικά (εδώ είμαστε πιο κοντά στην κοινή έννοια) σημαίνει ότι, στην επεξεργασία, έχουν περιληφθεί τα δεδομένα τα οποία συνιστούν ένα corpus συνεννόησης μιας συγκεκριμένης κοινωνικής τάξης (όχι κατ’ ανάγκην «ομάδας», ή «τάξης» με την μαρξιστική έννοια: μάλλον κατηγορίας θα έλεγα). Ιστορικά (περιλαμβάνοντας, ενδεχομένως, και ημερομηνίες μαχών), γεωγραφικά, καλλιτεχνικά (περιλαμβάνοντας, ενδεχομένως, και κάποιες συναυλίες και κάποιες όπερες!), επιστημονικά, πολιτικά, οικονομικά κ.τ.λ.) δεδομένα είναι θεμιτό και επιθυμητό να έχουν υποστεί μια επεξεργασία. Είναι ένας «κύκλος» ενημέρωσης, τον οποίο υποστηρίζουν δομές όπως οι εφημερίδες και οι εγκυκλοπαίδειες. Εν γένει, ο «μορφωμένος / καλλιεργημένος» είναι «οικείος», υπό την έννοια ότι έχει «επεξεργαστεί», με κάποιον τρόπο, τα «δεδομένα» (data) τα οποία έχουν επεξεργαστεί και άλλοι κοινωνοί, ομοίως καλλιεργημένοι, έτσι ώστε να έχει με εκείνους ένα κοινό πεδίο αναφοράς / συζήτησης.
* * *
Με την ευκαιρία, να διευκρινίσουμε ότι η «μόρφωση» δεν σημαίνει και «ενημέρωση». Κι εδώ συγκροτείται το λογικό τετράγωνο:
Μορφωμένος / καλλιεργημένος και ενημερωμένος
Μορφωμένος / καλλιεργημένος και ανενημέρωτος
Αμόρφωτος / ακαλλιέργητος και ενημερωμένος (πολλοί δημοσιογράφοι)
Αμόρφωτος / ακαλλιέργητος και ανενημέρωτος.
* * *
Η «Μόρφωση / καλλιέργεια», κατά τα παραπάνω, δεν είναι κάτι που «είτε υπάρχει / είτε δεν υπάρχει». Έχει διαβαθμίσεις, περισσότερη / λιγότερη, λ.χ. όσον αφορά την πραγματική βάση στήριξής της (αριθμό δεδομένων, στα οποία ευχαρίστως θα περιλάμβανα και τα αποφθέγματα μεγάλων ανδρών, αλλά και τα υψηλά πρότυπα του παρελθόντος). Ωστόσο, αυτό που θα θεωρούσα «κατώφλι» της ύπαρξης, ή «στοίχημα» της μόρφωσης / καλλιέργειας είναι ποιοτικής μάλλον υφής: την επεξεργασία του κώδικα σε σημείο να αποκτήσει μια μετα-γλώσσα, η οποία θα είναι σε θέση να εκτελεί τρεις βασικές λειτουργίες:
- (α) Να συγκροτεί τα επιμέρους στοιχεία της σε ένα δομημένο όλο
- (β) Να αναγνωρίζει άλλα συστήματα δεδομένων / αρχών, και να σχετίζεται με αυτά, να συνδιαλέγεται μαζί τους, καθώς και
- (γ) Να αναφέρεται στον εαυτό της, να αιτιολογεί, να υποστηρίζει, να επεξεργάζεται, να αλλάζει, να καταρρίπτει το ίδιο το σύστημά της.
Πρόκειται, εδώ, για ένα «ποιοτικό» χαρακτηριστικό της μόρφωσης, αλλά αναφέρεται στο σημείο που η ποσότητα (της επεξεργασίας) μετατρέπεται σε ποιότητα και αντιστρόφως. Όλη η «μόρφωση / καλλιέργεια» υπόκειται σε ένα τέτοιο «κατώφλι»: η «ποσότητα» αναφέρεται στο πλήθος των δεδομένων που επεξεργάζεται κανείς, που πρέπει να είναι πάνω από ένα «κατώφλι», για να μετατραπεί στην αντίστοιχη «ποιότητα», και το «διοικητικό» μέρος αναφέρεται στην «εμπειρία» και την «πράξη» που πρέπει να έχει ο «μορφωμένος», το «κατώφλι» που πρέπει να έχει ξεπεράσει, για να έχει η «μόρφωσή» του οποιαδήποτε αξία, να είναι, από μιαν άποψη, «μόρφωση», και να μην συνιστά ο ίδιος γελοιογραφία και δυσφήμιση της τάξης (με την συνολοθεωρητική έννοια του όρου) των «μορφωμένων / καλλιεργημένων» ατόμων.
* * *
Όλα αυτά, που συγκροτούν την μόρφωση, μπορεί να είναι χρήσιμα, μπορεί και άχρηστα, μπορεί και ωφέλιμα, μπορεί και επικίνδυνα. Η «μόρφωση / καλλιέργεια», υπ’ αυτήν την έννοια, παρ’ όλο που περιλαμβάνει στον εννοιολογικό της πυρήνα την επεξεργασία «αξιών», η ίδια είναι αξιολογικά ουδέτερη. Είναι επεξεργασία ΑΞΙΩΝ – όχι ΣΥΓΚΕΚΡΙΜΕΝΩΝ ΑΞΙΩΝ! Είναι πράξη ελευθερίας, όχι ιεραποστολής. «Είναι ανθρώπινη, και τίποτε το ανθρώπινο δεν της είναι ξένο», κατά την έκφραση του Τερέντιου. Είναι μια προϋπόθεση, και μια ιδιότητα, η οποία μπορεί να υπάρχει για όλες τις άλλες ανθρώπινες ιδιότητες, ένα λίπασμα που μπορεί να ενισχύει οποιανδήποτε φυτό που φτιάχνει οποιονδήποτε καρπό. Αυτή καθεαυτήν δεν εγγυάται τίποτε, δεδομένου ότι «πάει με όλες» τις άλλες ανθρώπινες ιδιότητες. Τον καλό τον κάνει καλύτερο και τον κακό κάκιστο και πιο αποτελεσματικό στην κακότητά του.
Το να λέει κανείς «δεν ντρέπεσαι, εσύ, μορφωμένος άνθρωπος, και να λες αυτό!», είναι καθαυτό αντιφατικό. Εάν είναι μορφωμένος, τότε έχει αναλάβει την ευθύνη αυτού που λέει, και δεν έχει να «ντρέπεται». Αν δεν έχει αναλάβει την ευθύνη, είναι αμόρφωτος. Το να ζητάει κανείς, από έναν «μορφωμένο» να είναι καλός, ηθικός, σοφός, νομίμοφρων κ.τ.λ., είναι σαν να του ζητάει κάτι επιπλέον της «μόρφωσής» του. Δεν υπάρχει καμία αναγκαιότητα ένας «μορφωμένος» να είναι οτιδήποτε από αυτά. Πολλοί σαδιστές – και ο ίδιος ο μαρκήσιος ντε Σαντ, όπως διακρίνεται απ’ τα γραπτά του – διακρίνονταν για την μόρφωση / καλλιέργειά τους (αναλόγως, ούτε η μουσική διασφαλίζει ήμερα ήθη – αλλά αυτό είναι μια άλλη ιστορία).
Με όποιαν ιδιότητα, όμως, και να πάει η μόρφωση / καλλιέργεια, εμπλέκει μεγαλύτερη και εντονώτερη υπευθυνότητα / και ευθύνη του ανθρώπου για τις επιλογές του.
* * *
Το ζήτημα «γιατί» η αστική τάξη, σε μια στιγμή, ή οι ανώτερες τάξεις, εν πάση περιπτώσει, θεώρησαν ότι η «μόρφωση / καλλιέργεια» των ανθρώπων θα εξυπηρετούσε τους σκοπούς τους είναι άλλη υπόθεση, που δεν θα συζητηθεί σ’ αυτό το σημείο.
Ας ελπίσουμε / υποθέσουμε ότι η «μόρφωση / καλλιέργεια» ενισχύει (πληρουμένων των λοιπών προϋποθέσεων) μιαν εκδοχή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, υπευθυνότητας και ποιότητας ζωής.
Αλλά τι τους ενδιέφερε εκείνους;
Κωστής Δεμερτζής
[1] Για το βιβλιαράκι αυτό του Ντομπέλλι έχω ετοιμάσει κι ένα άλλο κείμενο, πιο βιβλιοκριτικό, με δοκιμές απαντήσεων σε άλλο κεφάλαιο, το «περί φιλίας». Αλλά δεν είχα το κουράγιο να επεξεργαστώ τις σημειώσεις μου σε άρθρο – όταν το βρω, και το κάνω, θα το βάλουμε στην «Π.Ε.» κι εκείνο.
[2] Στην Ελλάδα έχουμε το ανέκδοτο «σωστό κι αυτό». Αλλά δεν φαίνεται να το ξέρει ο Ντομπέλλι.
***
Αντικλείδι , https://antikleidi.com
