Πού μπορούμε να εντάξουμε τον Σκίνερ; Οι επιπτώσεις των πειραμάτων του είναι ενοχλητικές. Από την άλλη πλευρά, οι ανακαλύψεις του είναι ιδιαίτερα βαρυσήμαντες. Ουσιαστικά, ρίχνουν φως στην ανθρώπινη ηλιθιότητα, και οτιδήποτε διαφωτίζει την ηλιθιότητα είναι έξοχο.
Ο Τζερόμ Κάγκαν είναι σύγχρονος του Σκίνερ. Κουβαλάει πολλές αναμνήσεις και συμμερίζεται πολλές από τις απόψεις του συνεργάτη του. Ο Κάγκαν, καθηγητής Ψυχολογίας στο Χάρβαρντ, έχει κάποιες ιδέες για να κατανοήσουμε αυτό τον άνθρωπο αλλά και να τον τοποθετήσουμε στον 20ό αιώνα. Πηγαίνω να τον συναντήσω.
Το κτήριο Γουίλιαμ Τζέιμς Χολ όπου βρίσκεται το γραφείο του Κάγκαν είναι υπό κατασκευή, γι’ αυτό, όταν έφτασα, χρειάστηκε να κινηθώ πλαγίως και με προσοχή μέσα από έναν τσιμεντένιο λαβύρινθο, καθώς από πάνω μου κυμάτιζαν πανό με τη φράση: «Προσοχή, φοράτε τα προστατευτικά κράνη». Τελικά μπήκα στο ασανσέρ. Νεκρική σιγή επικρατεί σ’ ολόκληρο το κτήριο.
Πολύ πιο κάτω από εκεί που βρίσκομαι εγώ, στα έγκατα του υπογείου όπου φυλάσσονται ανθρώπινα κατασκευάσματα, εκεί που υποτίθεται πως βρίσκονται συσκευασμένα μερικά από τα μαύρα κουτιά του Σκίνερ, τα τρυπάνια ροκανίζουν το παλιό τσιμέντο, κι ακούω μια φωνούλα να ωρύεται: «Γρήγορα».
Bγαίνω στον δέκατο πέμπτο όροφο. Οι πόρτες του ασανσέρ ανοίγουν στα δύο, κι εκεί μπροστά μου, σαν σε όνειρο, κάθεται ένας μικροσκοπικός μαύρος σκύλος κάποιας μικροκαμωμένης ράτσας, και μόνο μια ροζ σχισμή φαίνεται στην κατά τα άλλα μαύρη τριχωτή του φάτσα. Ο σκύλος καρφώνει τα μάτια του πάνω μου λες κι είναι φρουρός ή κάτι τέτοιο. Λατρεύω αυτά τα ζώα, αν και τα σκυλάκια του καναπέ δεν είναι του γούστου μου.
Αναρωτιέμαι γιατί. Όταν ήμουν μικρή είχα ένα σκυλί του καναπέ που με δάγκωσε και μπορεί το γεγονός αυτό να λειτούργησε σε μένα σαν εξαρτημένο αντανακλαστικό με αποτέλεσμα να είμαι τώρα αρνητική σ’ αυτά τα σκυλιά. Πιθανόν επίσης, με τη μέθοδο των επιβραβεύσεων, να λειτουργεί ένα νέο αντανακλαστικό και να προτιμάω τα σιχ τσου από τα λυκόσκυλα. Τέλος πάντων, σκύβω να χαϊδέψω το σκυλάκι, κι εκείνο, σαν να διαισθάνεται την αντιπάθειά μου, το πιάνει παροξυσμός, μου δείχνει μια σειρά από εντυπωσιακά και καθόλου ακίνδυνα δόντια και γρυλίζοντας κάνει έναν πήδο για ν’ αρπάξει τον εκτεθειμένο καρπό μου.
«Γκάμιπιτ!», φωνάζει μια κυρία βγαίνοντας μέσα από ένα γραφείο. «Γκάμπιτ, σταμάτα! Αχ Θεέ μου! Μήπως σας πόνεσε;».
«Όχι, καλά είμαι», λέω εγώ, παρόλο που δεν είμαι. Τρέμω. Δέχτηκα αρνητική ενίσχυση. Μάλλον όχι. Τιμωρήθηκα. Ποτέ δεν θα εμπιστευτώ ξανά σκυλάκι του καναπέ, κι αυτό δεν ΘΕΛΩ ν’ αλλάξει. Ο Σκίνερ θα έλεγε ίσως ότι μπορούσε να το αλλάξει. Τελικά όμως, πόσο επιρρεπείς είμαστε στην αλλαγή;
Ο καθηγητής Κάγκαν καπνίζει πίπα. Το γραφείο του έχει τη μυρωδιά της πίπας, αυτή υπόγλυκη ταγκισμένη μυρωδιά καμένης στάχτης. Με απόλυτα καθησυχαστικό τόνο, που εγώ συνδέω με την υπεροχή που πηγάζει από την αφρόκρεμα του ακαδημαϊκού κατεστημένου, ο Κάγκαν μου λέει:
«Να σας πω, το πρώτο σας κεφάλαιο δεν πρέπει να είναι για τον Σκίνερ. Είχαν προηγηθεί ο Παβλόφ στις αρχές του 20ου αιώνα και κατόπιν, μια δεκαετία αργότερα, ο Θόρνταϊκ, που πραγματοποίησαν τα πρώτα πειράματα τα οποία αποκάλυψαν τη δύναμη της εξαρτημένης μάθησης. Ο Σκίνερ επεξεργάστηκε περαιτέρω όλα αυτά τα δεδομένα. Τα ευρήματά του όμως δεν μπουν να εξηγήσουν τη σκέψη, τη γλώσσα, τη λογική, τη μεταφορά, τη συνάφεια, τις αυθεντικές ιδέες ή άλλα γνωστικά φαινόμενα όπως επίσης δεν εξηγούν τα αισθήματα της ενοχής ή της ντροπής».
«Τι άποψη έχετε», λέω εγώ, «για τις εικασίες του Σκίνερ που προκύπτουν από τα πειράματά του; Ότι δηλαδή δεν διαθέτουμε ελεύθερη βούληση; Ότι καθοριζόμαστε μόνο από την πρακτική της ενίσχυσης; Εσείς το πιστεύετε αυτό;».
«Εσείς το πιστεύετε;», ρωτάει ο Κάγκαν.
«Ε, καλά», λέω, «δεν αποκλείω εντελώς την πιθανότητα, είτε ελεγχόμαστε είτε ελέγχουμε, η ελεύθερη βούλησή μας να είναι στην πραγματικότητα μια απλή αντίδραση σε ορισμένα εναύσματα τα οποία…».
Προτού καν τελειώσω την πρότασή μου, ο Κάγκαν βουτάει κάτω απ’ το γραφείο του. Και μιλάω κυριολεκτικά. Πετάγεται απ’ το κάθισμά του και χώνεται με το κεφάλι μπροστά στο χώρο κάτω από το γραφείο του χωρίς να τον βλέπω πια.
Είμαι κάτω από το γραφείο μου», φωνάζει. «Δεν έχω βρεθεί ΠΟΤΕ προηγουμένως κάτω από το γραφείο μου. Αυτό δεν είναι μια πράξη ελεύθερης βούλησης;».
Ανοιγοκλείνω τα μάτια μου. Εκεί που καθόταν ο Κάγκαν βλέπω κενό. Κάτω από το γραφείο του ακούω ένα θρόισμα. Ανησυχώ λίγο για κείνον. Όταν του τηλεφώνησα για να του ζητήσω να μου παραχωρήσει τη συνέντευξη, νομίζω πως μου είπε ότι είχε προβλήματα με τη μέση του.
Εντάξει», λέω ενώ τα χέρια μου παγώνουν ξαφνικά από το φόβο, «υποθέτω ότι ενδέχεται να είναι μια πράξη ελεύθερης βούλησης ή ότι εσείς ίσως…».
Ο Κάγκαν και πάλι δεν με αφήνει να ολοκληρώσω τη φράση μου. Είναι ακόμα κάτω από το γραφείο του, δεν βγαίνει από εκεί και καθοδηγεί τη συνέντευξη ενώ κάθεται ζαρωμένος εκεί μέσα. Δεν μπορώ ούτε να τον δω. Η φωνή του υψώνεται εξαϋλωμένη.
«Λόρεν», μου λέει, «Λόρεν, η μοναδική εξήγηση που μπορείς να δώσεις στο γεγονός ότι βρίσκομαι αυτή τη στιγμή κάτω από το γραφείο μου είναι ότι πρόκειται για πράξη ελεύθερης βούλησης. Δεν είναι μια αντίδραση σε κάποιον ενισχυτή ή σε κάποιο ερέθισμα. ΠΟΤΕ στο παρελθόν δεν έχω βρεθεί κάτω από το γραφείο μου».
«Εντάξει», λέω εγώ.
Καθόμαστε έτσι για ένα λεπτό- αυτός εκεί κάτω, εγώ εδώ πάνω. Νομίζω ότι ακούω αυτό το καταραμένο σκυλί απ’ το χολ να γρατζουνάει κάτι. Μολονότι δεν θέλω να βρίσκομαι πια εδώ μέσα, φοβάμαι να πάω εκεί έξω. Είμαι φυλακισμένη στο κλουβί των παραγόντων που διέπουν τις αντιδράσεις μου και τους ενισχυτές τους, κι έτσι κάθομαι τελείως ακίνητη.
Lauren Slater -Το κουτί της ψυχής. Εκδόσεις Οξύ
Αντικλείδι , https://antikleidi.com
