Σαν σήμερα, στις 5 Ιανουαρίου 1932, γεννήθηκε ο μεγάλος Ουμπέρτο Έκο
Αυτόν τον καιρό, γίνονται πολλές συζητήσεις για τον μουσουλμανικό φονταμενταλισμό. Σε σημείο μάλιστα, ώστε να ξεχνάμε ότι υπάρχει και ένας χριστιανικός φονταμενταλισμός, ιδιαίτερα στην Αμερική. Αλλά -θα πει κανείς- οι χριστιανοί φονταμενταλιστές κάνουν κυριακάτικα τηλεοπτικά σόου, ενώ οι μουσουλμάνοι φονταμενταλιστές ρίχνουν τους Δυο Πύργους, και επομένως γι’ αυτούς ανησυχούμε.
Ωστόσο, κάνουν αυτά που κάνουν επειδή είναι φονταμενταλιστές; Ή επειδή είναι ολοκληρωτικοί; Ή επειδή είναι τρομοκράτες; Και, όπως υπάρχουν μουσουλμάνοι που δεν είναι Άραβες και Άραβες που δεν είναι μουσουλμάνοι, υπάρχουν και φονταμενταλιστές που δεν είναι τρομοκράτες; Ή που δεν είναι ολοκληρωτικοί;
Συνήθως, οι έννοιες του φονταμενταλισμού και του ολοκληρωτισμού εξετάζονται σαν στενά συνδεδεμένες και σαν δύο μορφές μισαλλοδοξίας. Αυτό μας ωθεί να σκεφτούμε ότι όλοι οι φονταμενταλιστές είναι ολοκληρωτικοί και συνεπώς μισαλλόδοξοι και συνεπώς τρομοκράτες. Αλλά ακόμα κι αν κάτι τέτοιο ήταν αλήθεια, δεν συνεπάγεται ότι όλοι οι μισαλλόδοξοι είναι φονταμενταλιστές και ολοκληρωτικοί, ούτε ότι όλοι οι τρομοκράτες είναι φονταμενταλιστές (δεν ήταν οι Ερυθρές Ταξιαρχίες ούτε οι βάσκοι τρομοκράτες).
Με ιστορικούς όρους, ο φονταμενταλισμός συνδέεται με την ερμηνεία ενός Ιερού Βιβλίου. Ο προτεσταντικός φονταμενταλισμός των Ηνωμένων Πολιτειών του 19ου αιώνα (που επιβιώνει μέχρι σήμερα) χαρακτηρίζεται από την απόφαση να ερμηνεύονται κατά γράμμα οι Γραφές, ιδίως όσον αφορά τις έννοιες της Κοσμολογίας, και την άρνηση οποιοσδήποτε γνώσης που μπορεί να υπονομεύσει την πίστη στο βιβλικό κείμενο (όπως ο δαρβινισμός). Κατά τον ίδιο τρόπο συνδέεται και ο μουσουλμανικός φονταμενταλισμός με το γράμμα του ιερού βιβλίου.
Ο φονταμενταλισμός είναι κατ’ ανάγκη μισαλλόδοξος; Πιθανόν να μπορούμε να φανταστούμε μια φονταμενταλιστική σέχτα που να πιστεύει ότι οι εκλεκτοί της έχουν το προνόμιο της ορθής ερμηνείας του ιερού βιβλίου, χωρίς όμως να υποστηρίζει καμιά μορφή προσηλυτισμού, ούτε να υποχρεώνει τους άλλους να μοιραστούν τα πιστεύω της ή να αγωνιστούν για να πραγματοποιήσουν μια πολιτική κοινωνία βασισμένη σ’ αυτά.
Αντίθετα, ως ολοκληρωτισμό εννοούμε μια θρησκευτική και πολιτική θέση, για την οποία οι θρησκευτικές αρχές της οφείλουν να γίνουν ταυτόχρονα πρότυπο πολιτικής ζωής και πηγή των νόμων του κράτους.
Αν ο φονταμενταλισμός είναι κατ’ αρχήν συντηρητικός, υπάρχουν και ολοκληρωτισμοί που διατείνονται ότι είναι προοδευτικοί και επαναστατικοί. Υπάρχουν ολοκληρωτικά καθολικά κινήματα που δεν είναι φονταμενταλιστικά, κι όμως μάχονται για μια κοινωνία βασισμένη απόλυτα στις θρησκευτικές αρχές, χωρίς όμως να επιβάλλουν μια κατά γράμμα ερμηνεία των Γραφών· πρόθυμα ίσως να δεχτούν μία θεολογία αλά Τεϊγιάρ ντε Σαρντεν. Υπάρχουν όμως, ακραίες μορφές ολοκληρωτισμού, οι οποίες γίνονται θεοκρατικό καθεστώς και πιθανόν συνδέονται με τον φονταμενταλισμό. Τέτοιο μοιάζει να είναι το καθεστώς των ταλιμπάν με τις σχολές του Κορανίου.
Σε κάθε μορφή ολοκληρωτισμού υπάρχει μια δόση μισαλλοδοξίας για όποιον δεν συμμερίζεται τις ίδιες ιδέες, αλλά αυτή η δόση αγγίζει το αποκορύφωμά της στους θεοκρατικούς φονταμενταλισμούς και ολοκληρωτισμούς. Ένα θεοκρατικό καθεστώς είναι μοιραία απολυταρχικό, αλλά όλα τα ολοκληρωτικά καθεστώτα δεν είναι θεοκρατικά (ει μη μόνο κατά την έννοια ότι αντικαθιστούν τη θρησκεία με μια κυρίαρχη φιλοσοφία, όπως ο ναζισμός ή ο σοβιετικός κομμουνισμός).
Και ο ρατσισμός; Μπορεί να φανεί παράξενο, αλλά μεγάλο μέρος του ισλαμικού ολοκληρωτισμού, μολονότι αντιδυτικός και αντισημιτικός, δεν μπορεί να θεωρηθεί ρατσιστικός με την έννοια που είχε ο ναζισμός, διότι μισεί μία μόνο φυλή (τους Εβραίους) ή ένα μόνο κράτος που δεν αντιπροσωπεύει μια φυλή (τις ΗΠΑ), αλλά δεν αυτοανακηρύσσεται σε εκλεκτή φυλή, αν και θεωρεί εκλεκτούς τους πιστούς της θρησκείας του, έστω και άλλης φυλής.
Ο ναζιστικos ρατσισμός ήταν ασφαλώς ολοκληρωτικός, αλλά δεν υπήρχε τίποτα το φονταμενταλιστικό στο δόγμα της φυλής (αντικαθιστούσε το ιερό βιβλίο με την ψευδοεπιστήμη των Αρίων).
Και η μισαλλοδοξία; Μπορεί να αναχθεί σ’ αυτές τις διάφορές και τις συγγένειες ανάμεσα στον φονταμενταλισμό, τον ολοκληρωτισμό, τον ρατσισμό, τη θεοκρατία και την απολυταρχία; Υπάρχουν μορφές μισαλλοδοξίας που δεν είναι ρατσιστικές (όπως οι διωγμοί των αιρετικών ή η μισαλλοδοξία των δικτατοριών απέναντι στους διαφωνούντες υπάρχουν μορφές μη μισαλλόδοξου ρατσισμού («δεν έχω τίποτα εναντίον των νέγρων, αν δουλεύουν και ξέρουν τη θέση τους, μπορούν να μείνουν στη χώρα μας, αλλά δεν θα ’θελα να παντρευτεί η κόρη μου νέγρο») και υπάρχουν μορφές μισαλλοδοξίας και ρατσισμού διαδεδομένες ακόμα κατ μεταξύ ανθρώπων που δεν θα θεωρούνταν θεοκρατικοί ούτε φονταμενταλιστές ούτε ολοκληρωτικοί – και την απόδειξη την έχουμε αυτές τις μέρες.
Ο φονταμενταλισμός, ο ολοκληρωτισμός, ο ψευδοεπιστημονικος ρατσισμός είναι θεωρητικά θέσεις που προϋποθέτουν ένα Δόγμα. Η μισαλλοδοξία και ο λαϊκός ρατσισμός προβάλλουν ……πριν από οποιοδήποτε δόγμα. Έχουν βιολογικές ρίζες, εκδηλώνονται και μεταξύ των ζώων ως κυριαρχία στον χώρο, βασίζονται σε συναισθηματικές ανδρώσεις (δεν ανεχόμαστε αυτούς που είναι διαφορετικοί από μας).
Θα μπορούσε να πει κανείς ότι μ’ αυτές τις λιγοστές σημειώσεις, δεν βοήθησα ν’ αποσαφηνιστούν οι απόψεις, αλλά μάλλον τις περιέπλεξα. Αλλά δεν είμαι εγώ που μπερδεύω τις ιδέες ,είναι που τυχαίνει να συζητάμε για μπερδεμένα πράγματα και καλό είναι να καταλαβαίνουμε ότι είναι μπερδεμένα για να τα συλλογιζόμαστε καλύτερα.
***
Umberto Eco – Με το βήμα του κάβουρα – Θερμοί πόλεμοι και λαϊκισμός των ΜΜΕ . Μετάφραση: Έφη Καλλιφατίδη .Ελληνικά Γράμματα, 2006
Αντικλείδι , https://antikleidi.com
