‘‘Εξανθρωπίζουμε αυτό που γίνεται στον κόσμο και στον εαυτό μας με το να μιλάμε γι αυτά που συμβαίνουν – και κατά την διάρκεια του λόγου μας, μαθαίνουμε να είμαστε άνθρωποι’’ (Hanna Arendt, Άνθρωποι σε ζοφερούς καιρούς’)
Τι είναι ένας ξένος;
Ο ξένος κατέκτησε τα τελευταία χρόνια χώρο ως αντικείμενο του κοινωνικό-πολιτικού Λόγου. Τίθεται όλο και περισσότερο ως πρόβλημα των σύγχρονων κοινωνιών. Το ερώτημα που προκύπτει είναι, τι είναι αυτό που συγκροτεί τον ξένο ως τέτοιο, τι τον χαρακτηρίζει; Και μάλιστα γιατί για κάποιους τον καθιστά απειλητικό;
Ένας από τους κορυφαίους κλασσικούς της γερμανικής κοινωνιολογίας – ο Georg Simmel – ανακαλύπτει αρχικά μια ιδιαίτερη δυναμική στην συνάντηση δυο αρχικά διαχωρισμένων ομάδων μέσα από τους απεσταλμένους τους. Η επαφή αυτή εισάγει την αλλαγή και στις δυο ομάδες, σχεδόν με νομοτελειακό τρόπο.
Ποιος είναι ο ξένος;
Τι περιέχει ο ξένος ως πρόσωπο; Εχθρός, συνάνθρωπος, συμπολίτης… ; Η προβληματική και η απειλή που υποτίθεται πως εκπορεύεται από τους ξένους, γίνεται συχνά αντικείμενο συζήτησης κι ωστόσο μας δημιουργεί δυσκολίες στο να περιγράψουμε τον ξένο.
Μια μεγάλη σειρά από ξένους: αυτοί που γεννήθηκαν αλλού, οι ταξιδιώτες, οι αιτούντες άσυλο, άνθρωποι που έχασαν την πατρίδα τους, περιπλανώμενοι, επισκέπτες, φυγάδες, τουρίστες, νομάδες.
Η πολλαπλότητα στις μορφές του ξένου μας παραπέμπει στους τρόπους συναναστροφής μαζί τους. Ο γηγενής πληθυσμός διαπραγματεύεται τα κριτήρια ενσωμάτωσης ή αποκλεισμού τους. Σε ότι αφορά την πρόθεση κοινωνικού αποκλεισμού το πρωτότυπο του ξένου είναι ο αλλοδαπός που κατοικεί στην ενδοχώρα.
Προτού καν ο ξένος εμφανιστεί, ο αποκλεισμός του είναι ήδη ολοκληρωμένος. Είμαστε αντιμέτωποι με ’’όρια’’ που οφείλουν να καθιστούν τους πληθυσμούς διαχωρισμένους και διακριτούς, ωστόσο τα σύνορα των εθνικών κρατών διαθέτουν μια πολύ σύντομή ιστορία – συνήθως όχι πάνω από έναν αιώνα. Τα εθνικά κράτη καθώς και η ανάπτυξη μιας “εθνικής ταυτότητας” εντός των συνόρων τους, φτιάχνουν το υπόβαθρο για ένα μοντέλο εξήγησης, το οποίο οδηγείστην κατασκευή μιας απειλής που προέρχεται από τα έξω και απέναντι στην οποία – αντανακλαστικά – σκέφτονται κάποιοι να διασφαλίσουν τις αξίες τους.
Η παραπομπή σε διαφορετικά πολιτισμικά περιβάλλοντα και το ασυμβίβαστο των θέσεων παρέχει επαρκή λόγο για το“κλείσιμο” ενώπιον του ξένου. Η δυνατότητα της ενσωμάτωσης, της συμμετοχής – αρχικά απορρίπτεται. Προκαταλήψεις, κατηγοριοποιήσεις, διατυπώσεις από ένα φαντασιακό “Εμείς”, και ένας βαθμός εθνοκεντρισμού αποτελούν ένα φυσιολογικό φαινόμενο.
Επικίνδυνος γίνεται αυτός ο τρόπος σκέψης όταν γίνεται απολίθωμα, μονοπώλιο των πατριωτών, όταν οδηγεί στον εγκλεισμό της σκέψης, στην άρνηση των αντιληπτικών δεδομένων, όταν οδηγεί στην διαστρέβλωση, στη στερεοτυπία και στον περιορισμό της εμπειρίας μας. Όταν δεν μας επιτρέπει να ζήσουμε αυτό που συμβαίνει γύρω μας.
Το ότι ο Ξένος συνεισφέρει κυρίως θετικά σημεία για την κοινωνία υποδοχής είναι επαρκώς αποδεδειγμένο από την ιστορική εμπειρία και την κοινωνιολογική θεωρία. Το να κλείσουμε τους Εαυτούς μας ενώπιον των αλλαγών και των καινοτομιών στο σύγχρονο κόσμο είναι ανέφικτο.
Η σύγχρονη πραγματικότητα εξαναγκάζει στην ανταλλαγή και στην κινητικότητα. Είναι πιο ισχυρή από την νωθρότητα πολλών θεσμών και τον φόβο που αισθάνονται πολλοί μπροστά στους ξένους. Αυτό που θα μπορούσαμε να κάνουμε σαφές είναι πως η ασυγκράτητη μεταβολή αποτελεί μια ευκαιρία για το μέλλον και ως εκ τούτου πρέπει να την αναγνωρίσουμε για δικό μας όφελος όσο το δυνατόν πιο γρήγορα
Το Είναι των ξένων ως πηγή αλλότριων πραγμάτων αποτελεί μια εκτίμηση, έναν καταλογισμό, μια αποτίμηση του άλλου. Η ύπαρξη του ξένου δεν χαρακτηρίζεται από κάποια ιδιότητα ή κάποια αντικειμενική σχέση δύο ατόμων ή δύο ομάδων, αλλά αποτελεί τον ορισμό μιας σχέσης. Το αυτονόητο της ετικέτας γίνεται συνειδητό όταν οι καταλογισμοί συνδέονται με αρνητικούς συνειρμούς. Σε αυτό το σημείο μπορούμε να παρατηρήσουμε τις σημασίες που αποδίδονται στις διαφορές ανάμεσα σε άτομα.
‘’Αυτό που μέχρι χτες ακόμη ήταν μια τυχαία, πραγματική διαφορά – όπως υπάρχουν πάντα χιλιάδες μικροδιαφορές μεταξύ των ανθρώπων – γίνεται σήμερα μια θανάσιμη διαχωριστική γραμμή ανάμεσα σε «εμάς» και τον ξένο, πράγμα για το οποίο χθες ούτε καν που μιλούσαμε’’. (Hahn Alois, 1994).
Ωστόσο ακριβώς γι αυτό πρέπει να επιδιώκουμε την ενσωμάτωση των ξένων στην κοινωνία μας, αποφεύγοντας να τυποποιήσουμε την ταυτότητα των άλλων.
Εξομοίωση και ολοκληρωτική προσαρμογή των ξένων, είναι απαιτήσεις που δεν συμβαδίζουν με το πνεύμα μιας σύγχρονης δημοκρατικής κοινωνίας.
Οι ταυτότητες των ανθρώπων είναι πολύ πολύπλοκες για να σχηματοποιηθούν από τις απαιτήσεις και τα διλήμματα που θέτουν οι λογικές του εξοστρακισμού και του αποκλεισμού. Ως εκ τούτου αυτού του είδους τα αιτήματα είναι καταδικασμένα σε αποτυχία.
………………
Στην εποχή της εξατομίκευσης δεν μπορεί να αποτελεί πρόβλημα η ιδιότητα του ξένου. Είμαστε όλοι ξένοι απέναντι στον Εαυτό μας. (Kristeva J. 1990). Κοινωνικός αποκλεισμός σε μια κοινωνία ξένων πρέπει να αντιμετωπίζεται ως κάτι το παρωχημένο. Ο αποκλεισμός υπονοεί μια ενεργητική πρακτική που προπορεύεται από μια ομάδα που αντιλαμβάνεται τον εαυτό της ως μια γενικά κλειστή – απέναντι στον εξωτερικό κόσμο – ομάδα.
Ακόμη και όταν ο Ξένος θα όφειλε να μην είναι πια ξένος (με την αναγνώριση της ιδιότητας του ως πολίτη και των συνακόλουθων δικαιωμάτων και υποχρεώσεων που προκύπτουν από αυτήν την πράξη αναγνώρισης), κάποιοι συνεχίζουν να αμφισβητούν την εσωτερική του ενσωμάτωση.
“Σε έναν πολιτισμό στον οποίο αξιολογείται η ολική ταύτιση με το σύνολο ως προϋπόθεση για κοινωνική συμμετοχή – ο ξένος έρχεται εκ των προτέρων σε δύσκολη θέση”. (βλ. Αλβανούς ενήλικες να εμβαπτίζονται στην κολυμπήθρα του εξαγνισμού του Είναι τους.
Ταυτότητα και Ετερότητα
Ξένος είναι όποιος δεν ανήκει στην ομάδα αναφοράς μας. Μας είναι ωστόσο αδύνατο να σκεφτούμε το Εγώ, το Ίδιον, χωρίς το Άλλο, το Ξένο. Κάθε ταύτιση του Εγώ προϋποθέτει την ετερότητα.
Κατά κάποιο καθοριστικό τρόπο η οριοθέτηση σε σχέση με τον άλλο είναι δομική και συνταγματική. Η παράδοξη επομένως λειτουργία του Ξένου βρίσκεται στο ότι επιτρέπει μέσα από αντιδιαστολές, τις ταυτίσεις με τον Εαυτό.
Όποιος δεν αισθάνεται σίγουρος για τον Εαυτό του, υποδέχεται το ξένο και το άλλο σαν απειλή για την ταυτότητα του– σε σημείο να αισθάνεται την ανάγκη κατοχύρωσης του μέσα από τις διαβεβαιώσεις ενός δημοσίου εγγράφου όπως η αστυνομική ταυτότητα λόγου χάρη (Σ.τ.μ).
Άγνωστες και αδόμητες καταστάσεις προκαλούν σε κάποιους ανθρώπους φόβο και απειλή. Το μη ελεγχόμενο της αυτό-εικόνας μας, προσφέρει το υπέδαφος για φοβικά συναισθήματα, φόβους, οι οποίοι όταν συνδέονται με μίσος, προσφέρουν το υποκατάστατο για μια θετική θέαση του Εαυτού. Ιδιαίτερα άνθρωποι με χαμηλή αυτοεκτίμηση, με έλλειψη αυτοπεποίθησης και σιγουριάς για τις ικανότητες τους, βιώνουν τις καινοτομίες ως ασυνήθιστη πίεση και αντιδρούν είτε με παραίτηση είτε με επιθετικότητα και βιαιότητα.
Η λογική της κατασκευής – ο Άλλος είναι ο Ξένος – καθορίζει τις σχέσεις. Ταυτόχρονα ο άλλος ορίζεται ως η άρνηση του εαυτού. Η διαδικασία δημιουργίας της ταυτότητας μας πραγματοποιείται από εμάς και τους συνανθρώπους μας. Υπό τη επιρροή του περιβάλλοντος μας φτιάχνουμε παράλληλα μια εικόνα γι αυτό το περιβάλλον καθώς και μια εικόνα για τον εαυτό. Η ταυτότητα του μεμονωμένου είναι πάντα μια κοινωνική κατασκευή και ταυτόχρονα μια ατομική δημιουργία. Προκύπτει πάντα ως αποτέλεσμα αυτής της αλληλεπίδρασης.
Χαλαρότητα της δέσμευσης – Μεταβολές που επιφέρει η συνάντηση με το Ξένο.
‘’Ο Ξένος που μας ενδιαφέρει εδώ, δεν είναι ο περιπλανώμενος που σήμερα έρχεται και αύριο φεύγει – αλλά αυτός που σήμερα έρχεται και αύριο μένει’’. (Simmel).
Παρόλο που μας έδειξε πως έμεινε, πως θέλει να μείνει, δεν έχει ξεπεράσει εντελώς την χαλαρότητα του, ενώπιον του ενδεχόμενου να πηγαινοέρχεται. Η έλλειψη προφανών και επιτακτικών δεσμών τόσο από την κοινωνία που τον υποδέχεται όσο και από την πατρίδα του, είναι το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του. Η διάρκεια της παραμονής του δεν είναι ξεκάθαρη. Αυτό το σημείο είναι καθοριστικό γιατί κάποιοι προκαλούνται από την περισσότερο ή λιγότερο απροσδιόριστη παραμονή του, η οποία διαρκεί. Δεν είναι κατά κάποιο τρόπο πουθενά στον τόπο του, πράγμα που τον απαλλάσσει από τους περιορισμούς που αισθάνεται ο ιθαγενής. Έτσι και η σκέψη του ξένου έχει κάτι το ου-τοπικό, μη δεσμευμένη από τον Τόπο, επομένως αποδεσμευμένη από το Χώρο. Γίνεται έτσι πιο ξεκάθαρο πως η χαλαρότητα της δέσμευσης που προκύπτει από σχετικοποίηση του τοπικού στοιχείου ως βασική αναφορά – οδηγεί στο να αφήνει να εμφανιστεί το σύστημα των υποτιθέμενων αξιών της τοπικής κοινωνίας, της εντοπιότητας, ως αινιγματικό, εν μέρει αυθαίρετο και ανοιχτό προς επεξεργασία και διερώτηση.
Ο Ξένος ως μύστης και ως πηγή πρόκλησης
Ο ξένος λειτουργεί καταστροφικά και δημιουργικά σαν εκπρόσωπος εναλλακτικών τρόπων σκέψης και ως εισηγητής κοινωνικής αλλαγής.
«Ο ξένος προκαλεί γιατί – διαφορετικά από ότι ο νομάδας – είναι για εμάς ένας κοντινός ξένος. Ένας άλλος που είναι μαζί με εμάς, που ανήκουμε μαζί κάπου. Προκαλεί γιατί με την απλή παρουσία του σχετικοποιεί την αυτοκατανόηση μας, η ύπαρξη του και μόνο προκαλεί ερωτήματα και μας οδηγεί στο στοχασμό.
Γιατί δεν είναι δεμένος στο δίκτυο των σχέσεων και στις δομές της κοινωνίας υποδοχής και ως εκ τούτου είναι αντικειμενικότερος. Και εν τέλει προκαλεί με την επιμονή του να μένει συνδεδεμένος με το σύστημα αξιών της πατρίδας του – είτε λόγω πεποίθησης, είτε για να προστατέψει τον εαυτό του». (Schmidt C.)
Η κοινωνία υποδοχής έχει αρχικά πάντα την τάση να βλέπει τον ερχομό των ξένων ως κάτι που την υπερφορτώνει και διαβλέπει προκλήσεις. Σε μια δεύτερη φάση, αφού ξεθυμάνει η ξενοφοβική ρητορική και η θεσμική αμυντική στάση, αρχίζουν οι άνθρωποι να αναγνωρίζουν τις ευκαιρίες που προσφέρει η μετανάστευση και η κοινή ζωή. Από τον αρχικά παρείσακτο που διαταράσσει την ειρήνη, προχωράει σε μια αντιμετώπιση που παραδέχεται κι αναγνωρίζει την προσφορά των ξένων στην ανάπτυξη και στην πρόοδο.
Η διαδικασία κοινωνικής αλλαγής απελευθερώνεται από τις απειλές. Η κοινωνία διευρύνεται, εμπλουτίζεται με νέα σημεία αναφοράς και η καθημερινή συμβίωση με τους ξένους γίνεται εκ των υστέρων αντιληπτή ως πηγή πλούσιων και μοναδικών εμπειριών.
****************
(επεξεργασμένη εκδοχή ενός κειμένου που δημοσιεύτηκε πρώτη φορά το 2006 στο περιοδικό ΙΩ21, τεύχος 2)
της Petra Hoefels
επιμέλεια κειμένου: Σκαρπίδης Κώστας , Πηγή: palabourtzi
Αντικλείδι , https://antikleidi.com
Συναφές:
