Όταν σκεφτόμαστε την έννοια της ηθικής ευθύνης, συχνά μας έρχεται στο νου ο εθελοντισμός με την καλή έννοια. Αν κάποιος εξαναγκάζεται να προβεί σε μια ενέργεια παρά τη θέλησή του, συνήθως κρίνουμε ότι δεν φέρει την ηθική ευθύνη για την πράξη του. Κι αυτό το λέμε με το δεδομένο ότι δεν έπραξε εκουσίως. Ομοίως, αν κάποιος επιστρατευόταν (παρά τη θέλησή του), δεν θα τον θεωρούσαμε υπεύθυνο για την εμπλοκή του σ’ έναν άδικο πόλεμο.
Το πιο πιθανό είναι ότι δεν βρέθηκε εκεί ηθελημένα, κι ότι εύχεται να γυρίσει ζωντανός. Αλλά η υποχρεωτική θητεία έχει πλέον καταργηθεί (Σ.τ.Μ. τουλάχιστον στις Η.Π.Α.). Οι αναγκαστικές στρατολογήσεις του παρελθόντος, τη δεκαετία του ’60 (Σ.τ.Μ. προφανώς εννοεί για το Βιετνάμ), έχουν δώσει τη θέση τους σ’ έναν εξολοκλήρου εθελοντικό στρατό. Ο Τζεφ Μακ Μάχαν (Jeff McMahan) πρόσφατα έγραψε ένα αξιόλογο άρθρο στο Boston Review με θέμα την αντιμετώπιση των εθελοντών στρατιωτών. Πυροδότησε έντονες συζητήσεις στον κύκλο επαφών μου στα κοινωνικά δίκτυα που κινούμαι, και σκέφτηκα ότι οι αναγνώστες ίσως έβρισκαν ενδιαφέρον να προβληματιστούν σε κάποια κύρια σημεία του άρθρου του. Οι εθελοντές στρατιώτες είναι ηθικά υπεύθυνοι για τις πράξεις τους; Μπορούμε να τους κατηγορήσουμε για την εμπλοκή τους σε άδικους πολέμους;
Πρώτα ας εξετάσουμε μια διαφορετική περίπτωση: τους μεθυσμένους οδηγούς[1]. Αν ένας μεθυσμένος οδηγός σκοτώσει κάποιον, τον θεωρούμε υπαίτιο, ΕΣΤΩ ΚΙ ΑΝ υπό την επίρροια μέθης δεν ήταν σε θέση να έχει αυτοέλεγχο, και παρότι δεν προκάλεσε σκόπιμα θάνατο ή τραυματισμό. Αυτό συμβαίνει διότι ανατρέχουμε στην πρότερη χρονική στιγμή που είχε αυτοέλεγχο (όταν νηφάλιος ακόμη αποφάσισε να σουρώσει), κι εκεί είναι που εντοπίζουμε το σφάλμα, οπότε του λέμε «στερνή μου γνώση να σ’ είχα πρώτα» (περίπτωση η οποία συνήθως αναφέρεται ως ανίχνευση αιτίων, tracing condition, στη βιβλιογραφία που πραγματεύεται την ηθική ευθύνη). Θα αντιμετωπίζαμε το ίδιο άραγε και την περίπτωση ενός εθελοντή στρατιώτη; Αν υπό τις διαταγές του στρατού σκοτώνει άδικα, μπορούμε να κατηγορήσουμε τον ίδιο γι’ αυτό; Πολλοί λένε όχι. Αν λάβει εντολή και δεν την εκτελέσει, επιβάλλεται ή ενδέχεται να καταδικαστεί για ανυπακοή. Δεν με πείθει η άποψη ότι η ηθική ευθύνη τού εθελοντή στρατιώτη παραγράφεται έτσι απλά, με το αιτιολογικό ότι εκτελεί διαταγές ανωτέρων του. Δεν βλέπω το λόγο γιατί να μην ισχύσει κι εδώ η ίδια λογική, δηλαδή να γυρίσουμε πίσω στη χρονική στιγμή που είχε την ελεύθερη επιλογή πριν καταταχθεί εθελοντικά. Εφόσον όμως δεν υποχρεώθηκε από κανέναν να καταταχθεί, μάλλον μπορούμε να πούμε ότι αυτό ακριβώς είναι που τον καθιστά υπαίτιο. Και βέβαια με την προϋπόθεση ότι γνώριζε εκ των προτέρων, πως ο στρατός της χώρας του συνήθως διεξάγει άδικους πολέμους.
Η τρανή αλήθεια, τουλάχιστον για μερικούς εθελοντές, είναι ότι ξέρουν και παραξέρουν πως η χώρα τους εμπλέκεται σε άδικους πολέμους. Κατ’ εμέ, αυτή η γνώση τους και μόνο αρκεί για να τους θεωρήσει κανείς αξιοκατάκριτους. Οι στρατιώτες δικαίως ΜΠΟΡΟΥΝ να κατηγορηθούν ότι είναι επιλογή τους να σκοτώνουν ή να τραυματίζουν ανθρώπους, αν κι εφόσον γνωρίζουν από την αρχή (προτού καταταχθούν), ότι ο στρατός στον οποίο κατατάχθηκαν εθελοντικά, ανήκει σ’ ένα κράτος του οποίου η κυβέρνηση έχει εμπλακεί σε άδικους πολέμους πριν τη δική τους κατάταξη, ιδίως μάλιστα αν αυτό συνέβη στο πρόσφατο παρελθόν. Είναι σαν να παίρνεις ένα αυτοκίνητο που ξέρεις ότι κάποιες φορές έχει παρουσιάσει βλάβη στα φρένα, κι ωστόσο αποφασίζεις να το οδηγήσεις, διότι, ας πούμε, για κάθε μέρα που το κυκλοφορείς κερδίζεις μια υποτροφία ή κάποια προνόμια. Δεν θα είμαι λοιπόν φταίχτης αν μου σπάσουν τα φρένα και στείλω στον Άδη μια ολόκληρη οικογένεια; Φυσικά θα μπορούσαμε να κατηγορήσουμε και τον κατασκευαστή (και ορθώς), ιδίως βέβαια αν ξέραμε ότι το αυτοκίνητο εξαρχής σχεδιάστηκε με ελαττωματικά φρένα. Τούτο όμως δεν σημαίνει ότι ο οδηγός απαλλάσσεται, από την στιγμή που εν γνώσει του μπήκε να οδηγήσει ένα αυτοκίνητο που έχει σκοτώσει αθώους στο πρόσφατο παρελθόν. Ας υποθέσουμε κιόλας ότι ο οδηγός δεν είχε ενδείξεις ότι τα φρένα επισκευάστηκαν. Οπωσδήποτε θα κρίναμε ότι είναι λογικό να ρίξουμε το φταίξιμο στον οδηγό∙ έτσι δεν είναι; Εγώ λοιπόν δεν βλέπω καμία διαφορά ανάμεσα σ’ έναν τέτοιο οδηγό κι έναν εθελοντή στρατιώτη, που ξέρει ότι ο στρατός τής χώρας του θα τον εμπλέξει σε άδικους πολέμους και πράξεις. Αν όμως υποθέσουμε ότι δεν υπήρχε άδικος πόλεμος, και ξαφνικά κάποιος αναγκαζόταν σε υποχρεωτική στράτευση σ’ έναν άδικο πόλεμο, τότε αλλάζει το πράγμα. Κι εδώ ακριβώς φαίνεται περίκαλα ο λόγος που έκανε επιβεβλημένη την αλλαγή στο σύστημα στρατολόγησης (σύμφωνα με τον Μακ Μάχαν). Συμφωνώ κι εγώ ότι το σύστημα έπρεπε να αλλάξει για να εξαληφθεί το πρόβλημα (Σ.τ.Μ. των ενοχών και τύψεων προφανώς), αλλά αυτό είναι άλλου παπά ευαγγέλιο.
Όσοι λένε ότι οι εθελοντές δεν μπορούν να αρνηθούν να πολεμήσουν σ’ έναν άδικο πόλεμο, κι ότι γι’ αυτό δεν φέρουν την ηθική ευθύνη, μάλλον αδυνατούν να δουν την ουσία. Αν οι στρατιώτες γνωρίζουν ότι το πιο πιθανό είναι να «εξαναγκαστούν» να το πράξουν, οφείλουν να μην καταταχθούν καν. Επομένως αυτό που λέω είναι ότι, οι εθελοντές στρατιώτες εμπλεκόμενοι σε άδικο πόλεμο είναι ΚΑΙ ηθικοί αυτουργοί, εφόσον ήξεραν από πριν ότι σύμφωνα με όλες τις προβλέψεις ο στρατός θα τους καλούσε να αναλάβουν δράση, γνωρίζοντας την ιστορία των καθεστώτων διακυβέρνησης (κι εδώ μου έρχεται στο νου η τυχόν επανάληψη μιας περίπτωσης τύπου ναζιστικής Γερμανίας∙ την πρώτη φορά το όνειδος καταλογίστηκε στο σύστημα, τη δεύτερη θα καταλογιζόταν εξίσου στο σύστημα και τους στρατιώτες που προσφέρθηκαν εθελοντικά).
Εσύ τι λες τελικά; Οι εθελοντές στρατιώτες είναι αξιοκατάκριτοι ή όχι;
[1] Σ.τ.Μ. Η διαφορά είναι ότι ο μεθυσμένος οδηγός, αν και μεθυσμένος, δεν ξεκινά να σκοτώσει κανέναν. Φταίει και τιμωρείται για την απερισκεψία του, όχι για την σκοπιμότητά του ή την αδιαφορία του απέναντι στο θάνατο αθώων. Ο εθελοντής στρατιώτης ξέρει έτσι κι αλλιώς ότι πάει σε στρατό, και δουλειά του στρατού είναι να σκοτώνει, πότε «δίκαια» πότε «άδικα».
Μετάφραση επιμέλεια: Βασίλης Μούσκουρης (Μουσικός, μεταφραστής)
Σχόλια/σκέψεις του μεταφραστή:
Η έννοια του άδικου ή δίκαιου πολέμου είναι πραγματικά πολύ ρευστή. Νοηματοδοτείται αναλόγως την οπτική της κάθε πλευράς. Ο αμυντικός πόλεμος εναντίον ενός επιτιθέμενου εχθρού είναι γενικά αποδεκτός ως «δίκαιος πόλεμος». Αντίθετα ο «επεκτατικός πόλεμος» είναι κοινώς αποδεκτός ως «άδικος», καθότι συνήθως «επιθετικός». Όμως η κατάσταση είναι πολύ πιο περίπλοκη απ’ όσο φαίνεται. Στις μέρες μας, για παράδειγμα, ακούστηκε και ο «προληπτικός πόλεμος» προς αποτροπή του «επιθετικού πολέμου» ενός «εχθρού». Άρα, σύμφωνα μ’ αυτή την αιτιολόγηση, θα πρέπει να θεωρήσουμε ότι ο «προληπτικός πόλεμος» έχει «αμυντικό» χαρακτήρα. Όμως ο «εχθρός» που τον υφίσταται τον θεωρεί «επιθετικό» κι έτσι «αμύνεται». Ο «επεκτατικός πόλεμος» από αυτόν που τον υφίσταται θεωρείται φυσικά «επιθετικός», κι άρα αμύνεται. Δεν το βλέπει έτσι όμως κι ο «επιτιθέμενος». Αντίθετα, κάλλιστα μπορεί να θεωρεί ότι απλώς «αντεπιτίθεται» για να αποκαταστήσει μια παλιά αδικία σε βάρος του, επανακτώντας εδάφη που θεωρεί ότι άδικα έχασε στο παρελθόν. Προφανώς, η ρευστότητα του ορισμού αυτού μπορεί να συνεχίσει επ’ άπειρον. Η ίδια ρευστότητα και σχετικότητα υπάρχει σε κάθε λογής «πόλεμο»∙ στον πόλεμο της αγοράς, τον πόλεμο των εντυπώσεων, τον πόλεμο της σταδιοδρομίας, τον πόλεμο της επιβίωσης γενικώς. Το καινούργιο κατάστημα με παρόμοια είδη που εγκαινιάζεται απέναντι από το δικό μου, μπορεί να αποτελεί απειλητικό εισβολέα, επιτιθέμενο, κ.τ.λ. Αντεπιτίθεμαι με διάφορα εμπορικά κόλπα, άλλα θεμιτά κι άλλα αθέμιτα. Κι όμως, κάποιοι θα ισχυριστούν ότι τα αθέμιτα μέσα είναι στο παιχνίδι του ανταγωνισμού, όπως ακριβώς η εξαπάτηση με διάφορα τεχνάσματα και η παγίδευση με στόχο την εξόντωση και την επιβίωση του ισχυρού είναι νόμος της φύσης, άρα ισχύει και στον άνθρωπο. Αν, για παράδειγμα, το αφεντικό μου με διατάξει να αφαιρώ τις προσφορές από τις συσκευασίες δώρου, θα το κάνω με επιχείρημα ότι αλλιώς θα χάσω τη δουλειά μου; Το ήθος ή η ανάγκη μου, άραγε, θα υπαγορεύσει την τελική επιλογή μου; Αν επιλέξω το ήθος, επιλέγω να μην αδικήσω τον συνάνθρωπο αλλά παρακούω στο αφεντικό, άρα απολύομαι. Ιδού το τίμημα. Αν επικαλεστώ τις ανάγκες μου, επιλέγω να αδικήσω τον συνάνθρωπο προς όφελός μου, καθότι υπακούοντας στο αφεντικό δεν χάνω τη δουλειά μου, αλλά συμμετέχω συνειδητά στην εξαπάτηση του πελάτη. Προσωπικά, φρονώ ότι ο άνθρωπος, ως το μόνο έλλογο ον με υψηλή νοημοσύνη στο γνωστό σύμπαν, η οποία του δίνει τη δυνατότητα της δ ι ά κ ρ ι σ η ς και της ε π ι λ ο γ ή ς, υπάρχει όχι για να αντιστρατεύεται τους φυσικούς νόμους, ούτε να τους αγνοεί, ούτε να προσκολλάται σ’ αυτούς, αλλά να τους ανυψώνει στη σφαίρα του πνεύματος. Ιδιότητα που δεν έχουν τα άλογα όντα: διάκριση και επιλογή.
Γυρίζοντας τώρα στο θέμα του παρόντος άρθρου, θα το πήγαινα ακόμη πιο πέρα, υποστηρίζοντας ότι ακόμη και σ’ έναν υποχρεωτικό στρατό, δεν είναι όλοι οι στρατευμένοι το ίδιο. Όλοι εκτελούν εντολές, μόνο που κάποιοι εκτελούν και ανθρώπους με αίσθημα εκδίκησης έως και σημείο ενθουσιασμού, ενώ άλλοι (προφανώς μια μειοψηφία) με συντριβή μπρος στη γνώση ότι αφαιρούν ανθρώπινες ζωές, φερόμενοι σαν άλογα πλάσματα της ζούγκλας. Μήπως τα διάφορα λεγόμενα «εγκλήματα πολέμου» (λες και ο πόλεμος ο ίδιος είναι φυσιολογική κατάσταση), εκεί δεν έχουν τη ρίζα τους; Όλοι εντολές εκτελούν, με τη διαφορά όμως ότι κάποιοι ταυτίζονται με τη φύση της εντολής, κι απλώς καλύπτονται από αυτήν, καθότι η ευθύνη μεταβιβάζεται στον ανώτερο (κατά το «εντολές εκτελούσα»), ενώ άλλοι καταπιέζονται από την εντολή και αγωνιούν να βρουν τρόπο και την εντολή να μην παραβούν, τουλάχιστον εμφανώς, και την ανθρωπιά τους να μη χάσουν.
Μιας και το αναφέρει ο ίδιος ο αρθρογράφος, οι ναζί που δικάστηκαν στη Νυρεμβέργη συχνά επικαλούνταν ακριβώς αυτό, ότι «εκτελούσαν εντολές ανωτέρων τους». Αλλά αν υποθέσουμε ότι βρίσκαμε τους ανωτέρους τους, κι εκείνοι το ίδιο θα έλεγαν, και πάει λέγοντας μέχρι τον ανώτατο άρχοντα, τον Χίτλερ. Αυτός τί εκτελούσε (…εκτός από ανθρώπους); Πεπρωμένο, έλεγε, θεϊκό σχέδιο. Και πολλοί κατώτεροι αξιωματικοί όμως ένιωθαν το ίδιο: ότι εκτελούσαν πεπρωμένο, και γι’ αυτό το έπραταν με τόσο φανατισμό. Τη στιγμή της αλήθειας, είπαν ψέματα για να γλιτώσουν το τομάρι τους∙ το ένα ανήθικο μετά το άλλο. Από την ακραία μορφή ενός πολέμου εώς την «ήπια» μορφή ενός, ας πούμε, οργανισμού που τα προβλήματα ο ένας υπάλληλος τα ρίχνει στον άλλο, τοη πάλη μεταξύ ηθικού και ανήθικου είναι πανταχού παρούσα.
Βασίλης Μούσκουρης
https://antikleidi.com/author/mouskouris/
by Αντικλείδι , https://antikleidi.com
Συναφές:
[…] Ηθική ευθύνη και εθελοντές στρατιώτες […]
[…] Ηθική ευθύνη και εθελοντές στρατιώτες […]