Πυθαγόρειοι και θεωρίες κίνησης της Γης. Η κριτική του Αριστοτέλη.

Εισαγωγή

Οι Πυθαγόρειοι δεν ήταν απλώς μία φιλοσοφική σχολή αλλά η δημιουργία θεωριών και γνώσεων που έκαναν, επεκτείνονταν σε όλα τα γνωστικά πεδία, από την θρησκεία μέχρι την πολιτική. Σε αυτά τα πεδία ανήκει και η αστρονομία και η κοσμολογία που θα εξετάσουμε στη παρούσα εργασία την οποία διαχωρίσαμε σε δύο ενότητες προκειμένου να καλύψουμε όσο πιο ολοκληρωμένα γίνεται τα ερωτήματα της.

Στη πρώτη ενότητα θα ασχοληθούμε με τις απόψεις των Πυθαγόρειων που αναφέρονται στη κίνηση της Γης και θα παρουσιάσουμε τους κυριότερους εκπρόσωπους των Πυθαγόρειων Αστρονόμων καθώς και τα κοσμολογικά συστήματα που αυτοί διατύπωσαν. Στη δεύτερη ενότητα θα εξετάσουμε την κριτική που ασκείται σε αυτές από τον Αριστοτέλη και τη πιθανή επίδραση που δέχτηκε ο Πλάτωνας από τις παραπάνω θεωρίες και συστήματα. Τέλος, θα παραθέσουμε τα συμπεράσματα μας.

Οι Πυθαγόρειες απόψεις για την κίνηση της Γης και οι κυριότεροι εκπρόσωποι των Πυθαγόρειων Αστρονόμων και τα κοσμολογικά τους συστήματα

Πριν επιχειρηθεί η μελέτη των απόψεων των Πυθαγόρειων γενικότερα, θα πρέπει να αναφερθούν κάποιοι παράγοντες που υπάρχουν αναφορικά με τη συγκεκριμένη σχολή και οι οποίοι πρέπει να λαμβάνονται προσεκτικά υπόψη διότι ασκούν μεγάλη επιρροή στον τρόπο που προσεγγίζονται οι θεωρίες του.

Ο πρώτος παράγοντας είναι ότι από τον ίδιο τον Πυθαγόρα και τους πρώτους μαθητές του, δεν έχει εντοπιστεί κάποιο γραπτό κείμενο το οποίο να επιβεβαιώνει ότι οι θεωρίες αυτές όντως ανήκαν σε αυτούς αλλά κάτι τέτοιο επιβεβαιώνεται από μαρτυρίες μεταγενέστερων.

Ο δεύτερος παράγοντας είναι ο τρόπος με τον οποίο η γνώση που δημιούργησαν οι Πυθαγόρειοι έγινε γνωστή. Η σχολή του Πυθαγόρα όπως ήδη αναφέρθηκε στην εισαγωγή, δεν ήταν μόνο φιλοσοφική αλλά και θρησκευτική και μάλιστα με έντονο μυστικισμό, κάτι που δεν επέτρεπε στο να δημοσιεύονται οι διδασκαλίες της αφού οι συμμετέχοντες σε αυτή έκαναν όρκο μυστικότητας. Αυτό ως ένα βαθμό δημιουργεί αμφιβολίες για το ποιες από αυτές τις θεωρίες όντως ανήκουν στους Πυθαγόρειους. ¹

Ένας τρίτος παράγοντας, είναι η τάση που υπήρχε σε αρκετούς συγγραφείς μεταγενέστερους από τους Πυθαγόρειους να τους αποδίδουν περισσότερες ανακαλύψεις απ’ όσες στη πραγματικότητα έκαναν.

Ένας τέταρτος παράγοντας είναι ότι η αρχική αδελφότητα που δημιούργησε ο Πυθαγόρας διαλύθηκε στα μέσα του 5^ου αιώνα με αποτέλεσμα τα μέλη της να μοιραστούν σε όλη την Ελλάδα μαζί με τις διδασκαλίες του και έτσι να δημιουργηθούν σε όλη την Ελλάδα πολλές επιμέρους αδελφότητες.

Τέλος, ο πέμπτος παράγοντας είναι η αξιοπιστία ή όχι κάποιων από αυτές τις θεωρίες. Κάποιες από τις διδασκαλίες δεν είναι αποκλειστικά πυθαγόρειες όπως για παράδειγμα, αυτές του Πορφύριου που εμπεριέχουν και ορφικές και νεοπλατωνικές διδασκαλίες. Αυτό σημαίνει ότι οι πληροφορίες που εμπεριέχονται σε αυτές δεν μπορούν να αποδοθούν αποκλειστικά στον Πυθαγόρα και τους μαθητές του. ²

Σύμφωνα με τον Heath, οι διδασκαλίες του ίδιου του Πυθαγόρα δεν ανέφεραν οτιδήποτε για την κίνηση της γης. Πιο συγκεκριμένα, ο Heath ανέφερε τα εξής για τις αστρονομικές διδασκαλίες του Πυθαγόρα: Φαίνεται, επομένως, πιθανόν ότι η θεωρία του ίδιου του Πυθαγόρα ήταν ότι το σύμπαν, η γη και τα άλλα ουράνια σώματα έχουν σφαιρικό σχήμα, ότι η γη είναι ακίνητη στο κέντρο, ότι η σφαίρα των απλανών αστέρων έχει μια ημερήσια περιστροφή εξ ανατολών προς δυσμάς γύρω από άξονα διερχόμενο από το κέντρο της γης και ότι οι πλανήτες έχουν μια δική τους ανεξάρτητη κίνηση κατά αντίθετη φορά από την κίνηση της ημερήσιας περιστροφής, δηλαδή εκ δυσμών προς ανατολάς. ³

Από το παραπάνω καταδεικνύεται ότι η ιδέα της κίνησης της γης δεν οφείλεται στον ίδιο τον Πυθαγόρα και τους μαθητές του, αλλά σε κάποιον μεταγενέστερο προφανώς Πυθαγόρειο.

Όντως, ο πρώτος Πυθαγόρειος στον οποίο αποδίδεται η θεωρία της κίνησης της γης είναι ο Φιλόλαος που έζησε στα τέλη του 5^ου αιώνα π.Χ. Σύμφωνα με το σύστημα του Φιλόλαου η γη αλλά και ο ήλιος περιστρέφονταν γύρω από το ίδιο κέντρο το οποίο ονόμαζα κεντρικό πυρ.

Σύμφωνα λοιπόν με την θεωρία του Φιλόλαου, το κεντρικό πυρ, ένα είδος εστίας δηλαδή είναι αυτό που κατέχει τη κεντρική θέση στο κόσμο και όχι η γη όπως υποστηρίζονταν μέχρι εκείνη τη στιγμή. Εκτός από τη γη και τον ήλιο το σύστημα αυτό υποστήριζε ότι γύρω από την εστία που αυτό έθετε, περιστρέφονταν κυκλικά και οι υπόλοιποι αστέρες και οι πλανήτες. ⁴

Εκτός όμως από την γη ο Φιλόλαος είχε εντοπίσει και ένα άλλο ουράνιο σώμα το οποίο ονόμαζε αντι- γη. Και το σώμα αυτό είχε κυκλική πορεία γύρω από την εστία αλλά βρίσκονταν πιο κοντά απ’ ότι η γη. Το σώμα αυτό όμως δεν μπορούν να το δουν οι οργανισμοί που βρίσκονται πάνω στη γη όπως οι άνθρωποι γιατί η γη βρίσκεται στο ημισφαίριο που βλέπει αντίθετα από την κατεύθυνση της αντί-γης.

Τοποθετώντας και αυτό το ουράνιο σώμα στο σύστημα ο Φιλόλαος δημιούργησε ένα σχήμα σύμφωνα με το οποίο κέντρο του κόσμου ήταν το κεντρικό πύρ και μετά από αυτού κινούνται κυκλικά η αντί-γη, μετά η γη, μετά η σελήνη, έπειτα ο Ερμής, η Αφροδίτη, ο Άρης, ο Δίας και ο Κρόνος, και τέλος τα απλανή σώματα. ⁵

Ο κόσμος κατά το σύστημα του Φιλόλαου 

Σύμφωνα λοιπόν με αυτό το σύστημα, ούτε η γη αλλά ούτε και ο ήλιος αποτελούν το κέντρο του κόσμου αλλά είναι απλώς ουράνια σώματα μεταξύ άλλων, που κινούνται γύρω από το κεντρικό πυρ.

Η θεωρία και το σύστημα που διατύπωσε ο Φιλόλαος προκάλεσε πολλές αντιδράσεις. Παρόλο που η γη δεν ήταν το κεντρικό σημείο του συστήματος, εντούτοις διατυπώνεται για πρώτη φορά μία θεωρία που περιλαμβάνει τη κίνηση της. Η θεωρία αυτή δημιούργησε κάποιες ενστάσεις για την εγκυρότητα της κυρίως από τον Αριστοτέλη, τις οποίες θα εξετάσουμε στη παρακάτω ενότητα. Υπάρχει όμως και ένα απόσπασμα που προέρχεται από τον Αέτιο και θεωρείται ότι προσθέτει εγκυρότητα και αξιοπιστία στη θεωρία, δηλαδή υποστηρίζει ότι όντως η θεωρία αυτή διατυπώθηκε από τον Φιλόλαο. Σε μετάφραση το απόσπασμα αυτό είναι το κάτωθι:

Ο Φιλόλαος [υποθέτει ότι] στο μέσον περί το κέντρο [υπάρχει] πυρ, το οποίο καλεί Εστία του σύμπαντος, και Οίκο του Δία, και Μητέρα των Θεών, και Βωμό, και Συνοχή, και Μέτρο της Φύσεως. Επίσης υποθέτει και ένα άλλο πυρ στην ανώτατη περιοχή, [το πυρ] που περιέχει [τα πάντα]. Πρώτο [στην τάξη] είναι το κεντρικό [πυρ], γύρω δε από αυτό [θέτει] δέκα θεϊκά σώματα να περιφέρονται σαν να χορεύουν, τον ουρανό, και τους πλανήτες, μετά από αυτούς τον ήλιο, κάτω από αυτόν τη σελήνη, κάτω από αυτή τη γη, κάτω από αυτή την αντίχθονα, και μετά από όλα αυτά βρίσκεται το πυρ το οποίο επέχει θέση εστίας γύρω από το κέντρο. Τώρα, την περιοχή που βρίσκεται υπεράνω [του πυρός] που περιέχει [τα πάντα], στην οποία τα στοιχεία υπάρχουν σε όλη τους την καθαρότητα, την ονομάζει Όλυμπο, ενώ τις περιοχές που βρίσκονται κάτω από τον περιφερόμενο Όλυμπο, στις οποίες περιλαμβάνονται οι πέντε πλανήτες με τον ήλιο και τη σελήνη, τις ονομάζει Κόσμο. Τέλος, την υποσελήνια και περίγεια περιοχή που βρίσκεται κάτω από αυτές, όπου υπάρχουν τα πράγματα που υπόκεινται σε αλλαγή και σε γένεση, την ονομάζει Ουρανό. ⁷

Ο δεύτερος Πυθαγόρειος ο οποίος ανέπτυξε ένα κοσμολογικό σύστημα ήταν ο Ικέτας από τις Συρακούσες. Σύμφωνα με το σύστημα του Ικέτα, το μόνο σώμα που κινείται στο σύμπαν είναι η γη. Όλα τα υπόλοιπα σώματα όμως σύμφωνα με τον Ικέτα δεν κινούνται. Ο λόγος για τον οποίο όμως υπάρχουν διάφορα ουράνια φαινόμενα στον ουρανό είναι γιατί η γη περιστρέφεται με πολύ μεγάλη ταχύτητα. Αντίθετα, από τον Φιλόλαο ο Ικέτας δεν έχει κάποιο σταθερό σημείο όπως το κεντρικό πυρ γύρω από το οποίο κινείται η γη. Για τον Ικέτα, η γη περιστρέφεται γύρω από τον δικό της άξονα. ⁸

Ανάλογη με την άποψη του Ικέτα, θεωρείται ότι ήταν και η άποψη του Έκφαντου, ενός άλλου Πυθαγόρειου από τις Συρακούσες. Όπως και ο Ικέτας, έτσι και ο Έκφαντος δεν θεωρούσε ότι υπήρχε το κεντρικό πυρ αλλά θεωρούσε και αυτός ότι η γη κινείται.

Από τα παραπάνω καταδεικνύεται ότι παρόλο που υπήρχαν σημαντικές αλλαγές και διαφοροποιήσεις στα συστήματα που ανέπτυξαν οι μεταγενέστεροι από τον Φιλόλαο Πυθαγόρειοι, εντούτοις το κοινό σημείο αναφοράς τους ήταν η κίνηση της γης και ότι βάση αυτής της κίνησης αποπειράται η ερμηνεία και η προσέγγιση των υπόλοιπων ουράνιων σωμάτων. ⁹

Η κριτική που επιχειρείται στις Πυθαγόρειες απόψεις από τον Αριστοτέλη και η πιθανή επίδραση στον Πλάτωνα

Με τη κίνηση της γης ασχολήθηκαν τόσο ο Πλάτωνας όσο και ο Αριστοτέλης. Ο Αριστοτέλης μάλιστα ασχολήθηκε ιδιαίτερα με τα συστήματα που ανέπτυξαν οι Πυθαγόρειοι ασκώντας κριτική σε κάποια επιμέρους σημεία τους. Ειδικά για το σύστημα που ανέπτυξε ο Φιλόλαος ο Αριστοτέλης ασκούσε κριτική όχι στα ευρήματα του αλλά στον τρόπο με τον οποίο ο Φιλόλαος κατέληξε σε αυτά όπως φαίνεται και από το παρακάτω απόσπασμα:

Σε ότι αφορά λοιπόν τη θέση της γης δεν έχουν όλοι την ίδια γνώμη, καθώς ενώ οι περισσότεροι- όσοι υποστηρίζουν ότι ο κόσμος ολόκληρος είναι πεπερασμένος – λένε ότι βρίσκεται στο κέντρο, οι λεγόμενοι Πυθαγόρειοι από την Ιταλία υποστηρίζουν το αντίθετο. Διότι στο κέντρο, λένε, υπάρχει πυρ, ενώ η γη, η οποία είναι ένα από τα αστέρια, κινείται κυκλικά γύρω από το κέντρο, δημιουργώντας τη νύκτα και τη ημέρα. Υποθέτουν επίσης και μια άλλη, αντίθετη προς αυτή, γη, την οποία ονομάζουν αντίχθονα, προσπαθώντας να θέσουν τα φαινόμενα σε τάξη με το να τα προσαρμόζουν προς κάποιες δικές του εξηγήσεις και γνώμες και όχι αναζητώντας τις ερμηνείες και τις αιτίες που να συμφωνούν προς αυτά.

Και πολλοί άλλοι θα συμφωνούσαν, βεβαίως, [με τους Πυθαγορείους] ότι στη γη δεν θα έπρεπε να αποδίδεται η θέση στο κέντρο, εάν την πίστη τους τη συνάγουν όχι από τα φαινόμενα αλλά μάλλον από τους συλλογισμούς. Διότι νομίζουν ότι στο ευγενέστατο αρμόζει να κατέχει τον ευγενέστατο τόπο, είναι δε το πυρ ευγενέστερο της γης και το πέρας του μεταξύ, το δε άκρο και το μέσον είναι πέρατα. Συλλογιζόμενοι λοιπόν με βάση αυτά νομίζουν ότι δεν είναι η γη που βρίσκεται στο κέντρο της [ουράνιας] σφαίρας αλλά μάλλον το πυρ.

Επιπλέον, οι Πυθαγόρειοι επικαλούνται ένα πρόσθετο λόγο, ότι το πλέον σημαντικό [σημείο] του σύμπαντος πρέπει πρωτίστως να προφυλάσσεται, και το κέντρο είναι τέτοιο, γι’ αυτό το πυρ, το οποίο κατέχει αυτή τη θέση, το ονομάζουν «φυλακή (δηλ. πύργο) του Δία»- όπου ο όρος «κέντρο» νοείται απολύτως, δηλαδή το κέντρο ενός [πράγματος ως] μεγέθους είναι κέντρο του πράγματος και κατά τη φύση του.[…]

Αυτές λοιπόν είναι οι γνώμες που έχουν μερικοί όσον αφορά τη θέση της γης, αντίστοιχες δε προς αυτές είναι και οι γνώμες για τη στάση και την κίνηση. Γιατί δεν τα εννοούν όλοι με τον ίδιο τρόπο γι’ αυτά, αλλά όσοι λένε ότι δεν βρίσκεται στο κέντρο τη θέτουν σε κυκλική κίνηση γύρω από το κέντρο, και μάλιστα όχι μόνο αυτή αλλά και την αντίχθονα, όπως είπαμε προηγουμένως.

Μερικοί πάλι πιστεύουν ότι ενδεχομένως περισσότερα σώματα τέτοιου είδους περιφέρονται γύρω από το κέντρο, μόνο που είναι αόρατα σ’ εμάς επειδή παρεμβάλλεται η γη. Γι’ αυτόν τον λόγο λένε, οι εκλείψεις της Σελήνης είναι περισσότερες από τις εκλείψεις του ήλιου. Γιατί η σελήνη σκιάζεται όχι μόνο από τη γη αλλά και από κάθε ένα από τα σώματα που περιφέρονται [γύρω από το κεντρικό πυρ]. Το ότι η γη δεν είναι στο κέντρο αλλά απέχει [από αυτό] όσο η ακτίνα του ημισφαιρίου [στο οποίο περιστρέφεται], δεν είναι λόγος, κατά τη γνώμη τους, να μη λαμβάνουν χώρα για εμάς που δεν κατοικούμε στο κέντρο τα ίδια φαινόμενα όπως θα συνέβαινε και αν η γη βρισκόταν στο κέντρο. Ούτε τώρα άλλωστε διαπιστώνουμε κάποια αισθητή διαφορά [όταν παρατηρούμε τα φαινόμενα] από απόσταση ίση προς το ήμισυ της διαμέτρου [της γης]. ¹⁰

Από τα παραπάνω διαφαίνεται ότι ο Αριστοτέλης άσκησε κριτική στους συλλογισμούς κυρίως των Πυθαγόρειων. Η βασική διαφωνία του Αριστοτέλη προέρχονταν από το γεγονός ότι θεωρούσε ότι η κίνηση της γης μπορούσε να επιλύσει ουράνια φαινόμενα αλλά όχι τα γήινα. Αυτό σημαίνει ότι η κίνηση της γης ήταν αποδεκτή για αυτούς που ασχολούνταν με την αστρονομία αλλά για αυτούς που μελετούσαν τον φυσικό κόσμο όχι. ¹¹

Ο Αριστοτέλης διατύπωνε επίσης ενστάσεις για τους συλλογισμούς των Πυθαγορείων και για άλλο έναν λόγο. Ειδικά για το θέμα της αντί-γης θεωρούσε ότι οι Πυθαγόρειοι διατύπωσαν την ύπαρξη της για θρησκευτικούς λόγους και όχι για αστρονομικούς. Με την είσοδο του συγκεκριμένου ουράνιου σώματος, οι τροχιές των ουράνιων σωμάτων γινόταν δέκα από εννέα που ήταν μέχρι εκείνη τη στιγμή και αυτός ήταν ο ιερός τους αριθμός. Κατά συνέπεια, ο Αριστοτέλης θεωρούσε ότι οι Πυθαγόρειοι δεν παρατήρησαν και εντόπισαν στη πραγματικότητα την αντί-γη αλλά την επινόησαν για να μπορέσουν να τεκμηριώσουν τις δικές τους φιλοσοφικές αντιλήψεις που είχαν για τους αριθμούς. ¹²

Την άποψη αυτή του Αριστοτέλη την επιβεβαίωνε και ο Αλέξανδρος ο Αφροδισιέας:

Εάν τώρα κάποιο από τα ουράνια φαινόμενα φαινόταν να μη συμφωνεί προς τη ακολουθία των αριθμών, έκανα οι ίδιοι [τις αναγκαίες] προσθήκες, και προσπαθούσαν να αναπληρώνουν αυτά [που έλλειπαν] έτσι ώστε το όλο σύστημα να βρίσκεται σε συμφωνία με αυτούς (δηλ. με τους αριθμούς). Πιστεύοντας λοιπόν ότι η δεκάδα είναι τέλειος αριθμός και βλέποντας ότι οι κινούμενες σφαίρες που παρατηρούσαν είναι εννέα, επτά οι [σφαίρες] των πλανητών, ογδόη η [σφαίρα] των απλανών, και ενάτη η γη (γιατί και αυτή πίστευαν ότι κινείται κυκλικά γύρω από την ακίνητη εστία, η οποία κατ’ αυτούς είναι πυρ), πρόσθεσαν αμέσως στις διδασκαλίες τους και την αντίχθονα, η οποία, υπέθεταν, κινείται αντίθετα προς τη γη, και γι’ αυτό είναι αόρατη από τους κατοικούντες στη γη. Αλλά περί αυτών πραγματεύεται με μεγαλύτερη ακρίβεια τόσο στο Περί ουρανού όσο και στο Περί των Πυθαγορικών δογμάτων. ¹³

Ένα από τα στοιχεία των Πυθαγόρειων συστημάτων για τη κίνηση της γης ήταν αυτό των κυκλικών τροχιών. Το στοιχείο αυτό ο Πλάτωνας το διαμόρφωσε ως απαραίτητη προϋπόθεση για την θεωρία της αστρονομίας, υποστήριζε δηλαδή ότι οι κινήσεις των πλανητών είναι ομοιόμορφες και κυκλικές. ¹⁴

Ο Πλάτωνας σύμφωνα με τον Πλούταρχο, σε μεγάλη ηλικία μετάνιωσε για την θεωρία του ότι η γη ήταν το επίκεντρο του κόσμου. Παρόλο που οι λόγιοι που μελέτησαν τον Πλάτωνα δεν έχουν καταλήξει αν ο Πλάτωνας συμφωνούσε ή όχι με την άποψη ότι η γη κινούνταν των Πυθαγορείων, εντούτοις συμφωνούσαν ότι τις απόψεις αυτές τις έβλεπε με κάποια συμπάθεια. ¹⁵

Συμπέρασμα

Οι Πυθαγόρειοι ήταν αυτοί που πρώτοι στα συστήματα τους διατύπωσαν την άποψη για τη κίνηση της γης. Παρόλο που τα συστήματα τους είχαν διαφοροποιήσεις ανάμεσα τους, κοινό σημείο αυτών των συστημάτων παρέμενε η κίνηση της γης.

Ο Αριστοτέλης κριτίκαρε έντονα τα συστήματα αυτά διότι θεωρούσε πως οι Πυθαγόρειοι δεν εντόπιζαν στοιχεία αλλά τα επινοούσαν για να είναι σύμφωνα με τις θρησκευτικές αντιλήψεις που είχαν και τις θεϊκές ιδιότητες που απέδιδαν στους αριθμούς.

Ο Πλάτωνας από την άλλη, αποδεχόταν ως ένα βαθμό τη κίνηση της γης που διατύπωσαν οι Πυθαγόρειοι παρόλο που δεν υπάρχουν πηγές που να αναφέρουν ότι ο Πλάτωνας αποδεχόταν πλήρως αυτές τις απόψεις αλλά απλώς τις έβλεπε με συμπάθεια.

Βιβλιογραφία

• Γαβρόγλου Κώστας, Διαλέτης Δημήτρης, Χριστιανίδης Γιάννης, Από τους Πυθαγορείους στον Αρίσταρχο τον Σάμιο: Η ιστορία των αντιλήψεων για την κίνηση της γης στην αρχαία ελληνική αστρονομία, Πανεπιστήμιο Αθηνών, Τμήμα Μεθοδολογίας, Ιστορίας και Θεωρίας της Επιστήμης

• Γαβρόγλου Κώστας, Διαλέτης Δημήτρης, Χριστιανίδης Γιάννης, Από τους Πυθαγορείους στον Αρίσταρχο τον Σάμιο: Η ιστορία των αντιλήψεων για την κίνηση της γης στην αρχαία ελληνική αστρονομία, Πανεπιστήμιο Αθηνών, Τμήμα Μεθοδολογίας, Ιστορίας και Θεωρίας της Επιστήμης, σελ.34. 

• Κουρέ Αλέξανδρος (1991), Δυτικός πολιτισμός. Η άνθιση της επιστήμης και της τεχνικής, Εκδόσεις Ύψιλον, σελ.35. 

• Christianidis Jean, Dialetis Dimitris, Gavroglu Kostas (2002), Having a knack for the non-intuitive: Aristarchus’s heliocentrism through Archimedes’s geocentrism, Sci.xl., pp.4-5.

• Christianidis Jean, Dialetis Dimitris, Gavroglu Kostas (2002), Having a knack for the non- intuitive: Aristarchus’s heliocentrism through Archimedes’s geocentrism, Sci.xl.

• Κουρέ Αλέξανδρος (1991), Δυτικός πολιτισμός. Η άνθιση της επιστήμης και της τεχνικής, Εκδόσεις Ύψιλον

Αθανάσιος Βλήτας – [email protected]