Ένας σωτήρας που αγνοήθηκε

Η τραγική ιστορία του Ίγκνατς Σέμελβαϊς και η πλάνη της μοναδικής αιτίας

Κάπου στα μέσα του 19ου αιώνα, ένας νεαρός γιατρός στη Βιέννη έκανε μια ανακάλυψη που κυριολεκτικά θα μπορούσε να σώσει αμέτρητες ζωές και όμως, σχεδόν κανείς δεν τον άκουσε.

Ο Ίγκνατς Σέμελβαϊς, Ούγγρο-Γερμανός μαιευτήρας, παρατήρησε ότι η πρώτη από τις δύο μαιευτικές κλινικές του Γενικού Νοσοκομείου της Βιέννης παρουσίαζε πολύ υψηλότερη θνησιμότητα από τη δεύτερη. Όλοι το γνώριζαν αυτό, ακόμη και οι γυναίκες που επρόκειτο να γεννήσουν, οι οποίες προτιμούσαν να γεννήσουν στον δρόμο παρά να εισαχθούν στην «τρομερή πρώτη κλινική».

Η διαφορά αυτή δεν είχε προφανή εξήγηση, μέχρι που το 1847, μετά τον θάνατο ενός συναδέλφου του και κατά τη διάρκεια της νεκροψίας αυτού, ο Σέμελβαϊς έκανε μια σύνδεση: τα συμπτώματα του γιατρού έμοιαζαν πολύ με εκείνα των γυναικών που πέθαιναν από επιλόχειο πυρετό. Έτσι υποψιάστηκε ότι η επαφή με πτώματα μετέφερε «μολυσματικά σωματίδια» στα σώματα των επιτόκων — μέσω των ίδιων των γιατρών.

Θεσπίζοντας ένα αυστηρό πρωτόκολλο πλυσίματος των χεριών με διάλυμα χλωριούχου ασβεστίου, με στόχο την απομάκρυνση της «μυρωδιάς του θανάτου», είδε τα ποσοστά θνησιμότητας να μειώνονται δραματικά. Μόλις μέσα σε έναν μήνα, η θνησιμότητα της πρώτης κλινικής ήταν σχεδόν ίση με τη δεύτερη.

Κι όμως, η ανακάλυψή του δεν έγινε αποδεκτή. Οι συνάδελφοί του αντέδρασαν με εχθρότητα. Πολλοί μάλιστα ήταν αυτοί που προσβλήθηκαν από την απαίτηση να πλένουν τα χέρια τους. Άλλοι απέρριψαν τη θεωρία του ως «αβάσιμη». Η ιατρική κοινότητα της εποχής, ακόμη δεμένη στη θεωρία των τεσσάρων χυμών του Ιπποκράτη, δεν ήταν έτοιμη να αποδεχτεί την ύπαρξη αόρατων αιτίων μόλυνσης.

Ο Σέμελβαϊς, εξοργισμένος από την αδιαφορία, κατήγγειλε τους συναδέλφους του ως «δολοφόνους» και «αδαείς». Η οργή του, όσο δίκαιη κι αν ήταν, του κόστισε πολύ: περιθωριοποιήθηκε, η έρευνά του εγκαταλείφθηκε, και οι θάνατοι αυξήθηκαν ξανά. Το 1865 εισήχθη σε ψυχιατρική κλινική και πέθανε λίγες ημέρες αργότερα, πιθανότατα από μόλυνση που προκλήθηκε από ξυλοδαρμό.

Χρόνια μετά, η επιστημονική κοινότητα δικαίωσε τη δουλειά του. Με τη θεωρία των μικροβίων του Λουί Παστέρ και την αντισηψία του Τζόζεφ Λίστερ, η ιδέα της υγιεινής καθιερώθηκε. Ο Σέμελβαϊς αναγνωρίστηκε –μετά θάνατον– ως «σωτήρας των μητέρων».

Μια επιστημονική επιτυχία και ταυτόχρονα ένα γνωστικό σφάλμα

Παρά την τεράστια σημασία της ανακάλυψής του, ο Σέμελβαϊς υπέπεσε ο ίδιος σε ένα σημαντικό λάθος: πίστεψε ότι όλες οι ασθένειες οφείλονταν αποκλειστικά σε «σωματίδια πτωμάτων». Απέρριψε άλλες αιτίες, ακόμη και την πιθανότητα αερομεταφερόμενης μόλυνσης. Η προσκόλλησή του στη μία και μοναδική αιτία τον απομόνωσε επιστημονικά, ακόμα και από νεότερους γιατρούς που είχαν αρχίσει να βλέπουν την πολυπλοκότητα της νόσου.

Η ιστορία του, λοιπόν, δεν είναι μόνο η ιστορία της τραγικής παραγνώρισης μιας μεγάλης ανακάλυψης. Είναι και ένα εξαιρετικό παράδειγμα της αναγωγικής πλάνης – της λανθασμένης τάσης να αποδίδουμε πολύπλοκα φαινόμενα σε μία και μοναδική αιτία.

«Η ασθένεια προέρχεται μόνο από αυτό.»
«Αν κάνεις αυτό, θα σωθείς.»
«Όλα οφείλονται σε εκείνο.»

Όσο δελεαστικές κι αν ακούγονται τέτοιες προτάσεις, είναι σχεδόν πάντα λάθος. Η πραγματικότητα είναι πολύπλοκη. Οι αιτίες είναι πολλαπλές και συχνά αλληλεπιδρούν μεταξύ τους.

Η παγίδα της απλοποίησης

Η πλάνη της μοναδικής αιτίας ;h αναγωγική πλάνη (reductive fallacy) είναι ένα από τα πιο επίμονα σφάλματα λογικής: η τάση να εξηγούμε τα πάντα με μια απλή εξήγηση, αγνοώντας τις πολυδιάστατες αιτίες. Είναι μια παγίδα που συναντάμε παντού: στην πολιτική, στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και ενημέρωσης, στον δημόσιο λόγο – αλλά και στην επιστήμη, όταν η υπεραπλούστευση αντικαθιστά την έρευνα (η πλειότιμη λογική ή λογική των πολλαπλών αιτίων και αποτελεσμάτων που λένε οι Επικούρειοι).

Η αγάπη μας για απλές ιστορίες – με σαφή αιτία και σαφές αποτέλεσμα – οδηγεί σε λάθη που κοστίζουν ζωές. Το είδαμε στην ιστορία του Σέμελβαϊς. Το βλέπουμε και σήμερα, όταν γιατροί αρνούνται εμβολιασμούς ή αναμεταδίδουν παραπληροφόρηση. Το βλέπουμε κάθε φορά που κάποιος δίνει μια εύκολη εξήγηση σε ένα δύσκολο πρόβλημα, αγνοώντας τη σύνθετη πραγματικότητα των πραγμάτων.

Η ιστορία του Σέμελβαϊς μας δίνει τελικά ένα διπλό μάθημα:
Ένα μάθημα για το πόσο δύσκολο είναι να φέρεις την αλλαγή – ακόμη κι όταν έχεις δίκιο.
Και ένα μάθημα για το πόσο εύκολα πέφτουμε στην παγίδα της υπεραπλούστευσης.

Ορισμένες φορές, ο διάβολος — και η αλήθεια — κρύβονται στις λεπτομέρειες.

Προτεινόμενη βιβλιογραφία:

• Grimes, David Robert. The Irrational Ape: Why Flawed Logic Puts Us All at Risk and How Critical Thinking Can Save the World, κεφ. «Το πλύσιμο των χεριών – ο διάβολος στις λεπτομέρειες».

• Semmelweis, Ignaz. Etiology, Concept and Prophylaxis of Childbed Fever (1861)

• Ιστορικά αρχεία Γενικού Νοσοκομείου Βιέννης

Γ. Γιώτης – Συγγραφέας του βιβλίου Hoax: Οδηγός επιβίωσης στην εποχή της παραπληροφόρησης – Εκδότης Θύραθεν

Αυτό και πολλά ακόμη νέα άρθρα σχετικά με τρόπους προστασίας για λάθη, προκαταλήψεις, παραπληροφόρηση, fake news, συνωμοσιολογία, αλλά και ενίσχυση της κριτικής σκέψης θα βρείτε στη σελίδα του βιβλίου μου στο facebook