Ενώνοντας Επικούρειες ψηφίδες στην αναζήτηση της αλήθειας

Το παραμύθι της αλήθειας

Ένας θρύλος λέει ότι μια φορά και ένα καιρό, τα φερε έτσι η τύχη που συναντήθηκε η Αλήθεια με το Ψέμα. Το Ψέμα τη χαιρέτησε και της είπε χαμογελαστά: «Ωραία μέρα σήμερα ε;»

Η Αλήθεια για να βεβαιωθεί κοίταξε γύρω, κοίταξε ψηλά τον ουρανό και πράγματι η μέρα ήταν όμορφη.

Περπάτησαν για λίγο μαζί μέχρι που συνάντησαν ένα μεγάλο πηγάδι γεμάτο νερό. Το Ψέμα το πλησίασε, έβαλε το χέρι του στο νερό και γυρνώντας στην Αλήθεια της είπε: «Κοίτα τι ωραίο και ζεστό είναι το νερό! Θες να κάνουμε ένα μπανάκι;» Και πάλι η Αλήθεια ήταν καχύποπτη. Αλλά δοκίμασε με το χέρι της το νερό και όντως ήταν ζεστό.

Οπότε μπήκαν μέσα και κολυμπούσαν για αρκετή ώρα, όταν ξαφνικά το Ψέμα, βγήκε από το πηγάδι, φόρεσε τα ρούχα της Αλήθειας και εξαφανίστηκε.

Η Αλήθεια τότε θυμωμένη βγήκε έξω γυμνή, ψάχνοντας να βρει το Ψέμα για να πάρει πίσω τα ρούχα της. Ο κόσμος όμως που την έβλεπε έτσι, γυμνή, γύριζε το βλέμμα του αλλού, είτε από ντροπή είτε από θυμό. Η Αλήθεια τότε ντροπιασμένη γύρισε στο πηγάδι και χώθηκε εκεί για πάντα. Από τότε λένε ότι το Ψέμα γυρίζει ανενόχλητο ντυμένο σαν Αλήθεια ικανοποιώντας τα τερτίπια του κόσμου, ο οποίος με τίποτα δε θέλει να δει τη γυμνή Αλήθεια.

Εν βυθώ η αλήθεια

Το μικρό αυτό παραμύθι απεικονίζεται και σε έναν πίνακα ζωγραφικής. “Η αλήθεια που βγαίνει από το πηγάδι οπλισμένη με το μαστίγιο της για να τιμωρήσει την ανθρωπότητα”  είναι ένας πίνακας του 1896 του Γάλλου καλλιτέχνη Ζαν-Λεόν Ζερόμ. Η σκηνή του πίνακα (και όχι φυσικά της ιστορίας που είναι μεταγενέστερη) είναι εμπνευσμένη από τον αφορισμό του φιλοσόφου Δημόκριτου:

«ἐτεῇ δέ οὐδέν ἴδμεν: ἐν βυθῷ γάρ ἡ ἀλήθεια»,

δηλαδή για την αλήθεια δεν ξέρουμε τίποτα, γιατί η αλήθεια βρίσκεται στο βάθος, στον βυθό, σε ένα πηγάδι»

Το ίδιο ακριβώς θέμα ζωγράφισαν κι άλλοι ζωγράφοι όπως για παράδειγμα 2 χρόνια αργότερα, το 1898, ο Εντουάρ Ντεμπά – Πονσάν,  αναπαρέστησε τη σκηνή στον πίνακα:  “Η αλήθεια βγαίνει από το πηγάδι. Μια αλληγορία του αγώνα για αλήθεια και δικαιοσύνη ενάντια στο ψέμα”.  

Την ιδέα αυτή, ότι η αλήθεια είναι κρυμμένη και δύσκολο να ανακαλυφθεί, που υποστήριζε ο Δημόκριτος, φαίνεται ότι δεν τη συμμερίζονταν απόλυτα οι επικούρειοι καθώς ερχόταν σε αντίθεση με την πίστη τους στη δυνατότητα της εμπειρικής γνώσης.

Η Αλήθεια και η Συκοφαντία

Θα σας το δείξω κι αυτό μέσω της τέχνης. Ο Λουκιανός, αυτός ο μέγας σαρκαστής των πάντων, ένθερμος δε Επικούρειος είχε γράψει μια πραγματεία με τίτλο, “Περί τοῦ μή ραδίως πιστεύειν διαβολή”, δηλαδή για το «πώς να μην πιστεύει κάποιος εύκολα στη συκοφαντία»

Σε κάποιο σημείο του έργου του αναφέρεται σ έναν ζωγραφικό πίνακα που τον φιλοτέχνησε ο Απελλής για να περιγράψει τα συναισθήματα θλίψης και οργής που ένιωσε όταν κατηγορήθηκε άδικα, από έναν ανταγωνιστή του, τον Αντίφιλο, για τη δήθεν συμμετοχή του στο έγκλημα της συνωμοσίας κατά του Φαραώ της Αιγύπτου, Πτολεμαίου Α’ του Σωτήρα. Όταν αποδείχτηκε η αθωότητά του, αποφάσισε να μεταφέρει αυτό το βίωμα σ έναν πίνακα.

Η διήγηση αυτή του Λουκιανού αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για τον γνωστό Ιταλό ζωγράφο της Αναγεννήσεως Sandro Botticelli, ο οποίος συνέθεσε τον γνωστό πίνακα με τον ομώνυμο τίτλο «Η Συκοφαντία του Απελλή», (1494)

Ο Μποτιτσέλι προσπάθησε να ανασυνθέσει τον πίνακα διατηρώντας το σκηνικό στήσιμο των μορφών ενώ δημιούργησε και ένα περίτεχνα στολισμένο αρχιτεκτονικό φόντο για εκείνες. Ο Απελλής, όπως διηγείται ο Λουκιανός, έχοντας στο μυαλό τον κίνδυνο που διέτρεξε, αποτύπωσε τη συκοφαντία σ αυτή την εικόνα:

Στα δεξιά απεικονίζεται καθιστός σε έναν υπερυψωμένο θρόνο, σε μια ανοικτή αίθουσα διακοσμημένη με γλυπτά, ένας Βασιλιάς, με μεγάλα γαϊδουρινά αυτιά, στο πρότυπο του βασιλιά Μίδα. Ο βασιλιάς τείνει το χέρι του στη Συκοφαντία, η οποία στέκεται προς το παρόν λίγο μακρύτερα, αλλά όπου να ναι κοντοζυγώνει. Δίπλα του στέκονται δύο γυναίκες, οι αλληγορικές απεικονίσεις της Άγνοιας και της Υποψίας, που με ζήλο ψιθυρίζουν φήμες στα μεγάλα αυτιά του βασιλιά, πράγμα που υπονοεί την ανοησία του.

Η Συκοφαντία, πλησιάζοντας από τα αριστερά, είναι μια ασυνήθιστα όμορφη γυναίκα, που έχει ωστόσο μία θερμή αύρα που υπονοεί την απάτη και την παρορμητικότητα. Με το αριστερό της χέρι κρατά έναν αναμμένο δαυλό και με το δεξί τραβάει έναν νέο άνδρα από τα μαλλιά. Εκείνος, ο συκοφαντημένος προφανώς, τείνει τα χέρια στους ουρανούς και επικαλείται τους θεούς να καταθέσουν τη μαρτυρία τους υπέρ της αθωότητάς του. Το δρόμο στη Συκοφαντία δείχνει ένας άντρας με διαπεραστικά μάτια, μα χλωμός, παραμορφωμένος, και ρουφηγμένος σαν από μακροχρόνια ασθένεια. Πρόκειται για τον Φθόνο. Δυο κοπέλες, προσωποποιήσεις της Απάτης και της Μοχθηρίας, ενθαρρύνουν τη Συκοφαντία, προσθέτοντας πινελιές στην ομορφιά της.

Ακολουθώντας έρχεται μια ηλικιωμένη γυναίκα, με τριμμένα ρούχα, πένθιμη αμφίεση, με μαύρα πέπλα και ξέπλεκα μαλλιά, χτυπημένη από τη θλίψη. Είναι η Μετάνοια. Αυτή γυρνά προς τα πίσω δακρυσμένη και με μεγάλη ντροπή βλέπει την Αλήθεια να πλησιάζει.

Η Αλήθεια, είναι πανέμορφη, σε αντιδιαστολή με τη Μετάνοια. Είναι γυμνή καθώς δεν έχει να κρύψει τίποτα και η έκφραση του προσώπου της, όπως και η στάση του σώματός της, επικαλούνται την ουράνια δικαιοσύνη.

Θέλω να παρατηρήσετε καλά την Αλήθεια γιατί θα επιχειρήσουμε μια άλλη  ενδιαφέρουσα σύνδεση. Το μοντέλο που χρησιμοποίησε ο Μποτιτσέλι για την απεικόνιση της Αλήθειας θυμίζει το κλασικό μοτίβο απεικόνισης της Αφροδίτης σε δύο ακόμη υπέροχους πίνακές του, με επικούρειο πάλι ενδιαφέρον.

Μποτιτσέλι, Οβίδιος, Βιργίλιος, Οράτιος, Λουκρήτιος

Ο πρώτος πίνακας, αποτελεί μια από τις αρτιότερες αισθητικά δημιουργίες του Μποτιτσέλι. Είναι η Γέννηση της Αφροδίτης. Η έμπνευση δίνεται από μια μυθολογική αφήγηση του Οβιδίου και συνιστά μια αλληγορία βασισμένη στην αντίληψη της αγάπης ως γενεσιουργού δύναμης.

Η Αλήθεια όμως με τη μορφή της Αφροδίτης βρίσκεται και σ έναν ακόμη αριστούργημα του Μποτιτσέλι, ένα από τα σημαντικότερα έργα του. La Primavera, η Αλληγορία της Άνοιξης, είναι ένα πίνακας που συμβολίζει τον ερχομό της ομώνυμης εποχής.

Θεωρείται πιθανό πως ο Μποτιτσέλι εμπνεύστηκε την Άνοιξη από το έργο του Οβίδιου “Φαστί“, αλλά και το ποίημα του Ρωμαίου επικούρειου ποιητή Λουκρήτιου “Για τη φύση των πραγμάτων” (De rerum naturae) το οποίο είχε ανακαλυφθεί μόλις λίγες δεκαετίες πριν και περιγράφει τη φυσική φιλοσοφία του Επίκουρου. Στο πέμπτο βιβλίο ο Λουκρήτιος περιγράφει τον ερχομό της Άνοιξης, όπως ακριβώς τον βλέπουμε στον πίνακα.

Τελειώνοντας με τα “καλλιτεχνικά” πρέπει να αναφέρουμε ότι και η έκφραση “γυμνή αλήθεια” δεν αποκλείεται να μας έρχεται από έναν ακόμη όψιμο επικούρειο, τον ποιητή Οράτιο που την αποκαλούσε nuda Verita επειδή η Αλήθεια εικονιζόταν πάντα χωρίς στολίδια ή πλούσια ενδύματα έναντι των άλλων θεοτήτων.

Η Επικούρεια μέθοδος εξεύρεσης της Αλήθειας

Η  πρόκληση που αντιμετωπίζουμε στην εύρεση της αλήθειας είναι διαχρονική. Ο Επίκουρος, αν και πίστευε στη δυνατότητα της γνώσης, αναγνώριζε επίσης τη δυσκολία αυτής της αναζήτησης.

“Δεν πρέπει να πιστεύουμε ότι κάθε γνώμη είναι σωστή, αλλά μόνο εκείνη που συμφωνεί με τα φαινόμενα.”  

Όχι φίλε μου, δεν μπορεί ο καθένας να έχει την άποψή του αν δεν συμφωνεί με τα γεγονότα.

“Στη μελέτη της φύσης, δεν πρέπει να συμμορφωνόμαστε με κενές υποθέσεις και αυθαίρετους νόμους, αλλά να ακολουθούμε τις υποδείξεις των γεγονότων γιατί η ζωή μας δεν έχει ανάγκη τώρα από παράλογη και ψευδή γνώμη.”  μας λέει ο Επίκουρος.

Η Επικούρεια φιλοσοφία ζητά να ακουμπήσουμε στα φαινόμενα, στα γεγονότα, στην πραγματικότητα, μέσω της λογικής σκέψης και της εμπειρικής παρατήρησης. Και όχι σε “κενές δόξες”, δηλαδή σε λόγια του αέρα. Η αλήθεια για τους Επικούρειους δεν ήταν κάτι θεωρητικό,  μια αφηρημένη έννοια. Η γνώση της αλήθειας αποτελούσε πρακτικό εργαλείο για την κατανόηση του κόσμου και την απελευθέρωση από φόβους και δεισιδαιμονίες. Ήταν η οδός μέσω της οποίας κάποιος μπορούσε να κατακτήσει την ευδαιμονία και την αταραξία.

“Ο άνθρωπος που δε γνωρίζει την αληθινή φύση των πραγμάτων δεν μπορεί να απαλλαγεί από τους φόβους του”

έλεγε ο Επίκουρος ή αν θέλετε πιο ποιητικά:

«Ευτυχισμένος είναι αυτός που μπορεί να γνωρίζει τις αιτίες των πραγμάτων και υπέταξε όλους του φόβους και την αδυσώπητη μοίρα και τον ορυμαγδό του Άπληστου Αχέροντα» 

έγραφε ο Βιργίλιος (όψιμος επικούρειος και αυτός.) στα «Γεωργικά» του

Επικούρειοι – Οι πρώτοι ελεγκτές γεγονότων (fact checkers)

Είναι γνωστό ότι οι Επικούρειοι υπήρξαν μια φωνή λογικής μέσα σ΄ έναν κόσμο μαγείας και παραλόγου. Ήταν μεγάλοι πολέμιοι της απάτης και των κάθε λογής αγυρτών που απευθύνονται στο θυμικό των ανθρώπων, στο συναίσθημα, δηλαδή το πιο αδύναμο σημείο μας:

“τους ανθρώπους διευθύνουν δύο μεγάλοι

τύραννοι, η ελπίς και ο φόβος, και ότι ο

δυνάµενος να επωφεληθή τούτους

καταλλήλως ταχέως θα πλουτήση·”

“[..] καθότι οι άνθρωποι

αναγκάζονται πάντοτε από των

προειρηµένων τυράννων, της ελπίδος και

του φόβου, να τρέχουν εις τα µαντεία και

να ζητούν να µάθουν τα µέλλοντα και

προς τούτο να προσφέρουν εκατόµβας

και ν’ αφιερώνουν χρυσάς πλίνθους.”

Λουκιανός – Αλέξανδρος ή Ψευδομάντις 

Ο Λουκιανός αφηγείται στα βιβλία του διάφορες ιστορίες της εποχής  με κοινό παρονομαστή τη δεισιδαιμονία. Θα σας αναφέρω πολύ γρήγορα δύο παραδείγματα από τα έργα του.

Πρώτα στο Αλέξανδρος ή Ψευδομάντης αναφερόμενος στον περιβόητο αγύρτη Αλέξανδρο τον Αβωνοτειχίτη που εξαπατά τον κόσμο με ένα φίδι, ο Λουκιανός κλείνει το βιβλίο του κάνοντας μια επίκληση στους Επικούρειους:

“Εδώ που τα λέμε, για μια τέτοια κομπίνα, ξέρεις ρε τι του χρειαζόταν; να ’ναι εκεί μπροστά ρε παιδί μου ένας Δημόκριτος ή ο ίδιος ο Επίκουρος, ή έστω ο μαθητής του ο Μητρόδωρος!” να σου λεγα εγώ…

Ή σε μια άλλη ιστορία του, σ έναν ψευδοφιλοσοφικό διάλογο όπου ο Τυχιάδης αφηγείται στον φίλο του Φιλοκλή, με διάθεση ειρωνικής δυσπιστίας, μια σειρά από διασκεδαστικές ιστορίες. Εκεί διαβάζουμε για την ιστορία ενός μαθητευόμενου μάγου, τη θαυματουργή θεραπεία ενός μισοπεθαμένου δούλου, ένα επεισόδιο ερωτικής μαγείας, εξορκισμούς δαιμόνων, για αγάλματα που ζωντανεύουν, για στοιχειωμένα σπίτια και άλλα τέτοια. Προσέξτε πάλι πως κλείνει ξανά την ιστορία του:

“Δεν πειράζει, φίλε μου, εμείς έχουμε ισχυρό αντίδοτο για τέτοια πράγματα, την αλήθεια και τον ορθό λόγο για όλες τις περιπτώσεις, που όσο τα χρησιμοποιούμε, κανένα από αυτά τα κούφια και ανόητα ψέματα δε θα μας ταράξει»

Ποια είναι η μέθοδος της Επικούρειας φιλοσοφίας για να εκκαθαρίζουμε το ψέμα από την αλήθεια;

Στην Επικούρεια φιλοσοφία, η αλήθεια ορίζεται ως η συμφωνία της νόησης με την πραγματικότητα και η αναζήτησή της αποτελεί κεντρικό στόχο. Ο Επίκουρος για την κατάκτηση της αλήθειας πρότεινε μια μέθοδο που βασιζόταν στην εμπειρική παρατήρηση και τον ορθολογισμό.  Τα επικούρεια κριτήρια αλήθειας είναι: οι αισθήσεις (τα αισθητηριακά δεδομένα), οι προλήψεις, τα πάθη (ηδονή – πόνος) και οι φανταστικές επιβολές της διανοίας. Γράφει στην “Επιστολή προς Ηρόδοτο”:

“Πρέπει να παρατηρούμε τα πάντα σύμφωνα με τις αισθήσεις μας και απλά να συλλαμβάνουμε τα παρόντα, είτε στη σκέψη είτε σε οποιοδήποτε άλλο κριτήριο, και ομοίως τα συναισθήματα που υπάρχουν, ώστε να μπορούμε να έχουμε κάτι με το οποίο να κρίνουμε αυτό που περιμένει επιβεβαίωση και το άδηλο.”

Η επικούρεια φιλοσοφία, με την έμφασή της στην αισθητηριακή εμπειρία, την αναζήτηση φυσικών αιτιών, της λογικής ανάλυσης και την απόρριψη των υπερφυσικών εξηγήσεων προσεγγίζει όσο καμιά άλλη φιλοσοφία τη σύγχρονη επιστημονική μέθοδο για την εξεύρεση της αλήθειας.

Όταν η αλήθεια είναι μέσα στο πηγάδι

Τι κάνουμε στην περίπτωση που η αλήθεια δεν είναι ξεκάθαρη ή δε μας είναι γνωστή;

Ο Επίκουρος αναγνώρισε ότι δεν αποκαλύπτουν όλες οι εμπειρίες από πρώτο χέρι την αλήθεια. Ο Λουκρήτιος έγραφε ότι οι τετράγωνοι πύργοι της πόλης μπορεί να μοιάζουν στρογγυλοί καθώς τους κοιτάμε από μακριά. Ή μπορεί να μην καταλάβω ότι αυτό που νόμιζα ότι ήταν ένα άλογο σε ένα χωράφι είναι πραγματικά μια αγελάδα. Αλλά συνέχισε επισημαίνοντας ότι μόνο οι αισθήσεις μπορούν να διορθώσουν τις αισθήσεις. Μπορώ να διορθώσω τα λάθη μου πλησιάζοντας πιο κοντά στο αντικείμενο και παρατηρώντας ότι, από κοντά και από περισσότερες γωνίες, ο πύργος είναι σίγουρα τετράγωνος και το ζώο είναι σίγουρα αγελάδα. Μπορώ επίσης να βασιστώ στην αξιόπιστη μαρτυρία σας ότι ο πύργος είναι πραγματικά τετράγωνος.

Στην επικούρεια φιλοσοφία όλες οι υποθέσεις είναι αποδεκτές στον βαθμό που πληρούν το κριτήριο της επιβεβαίωσης ή της μη διάψευσης ενός φαινομένου ή ενός γεγονότος. Αν επαληθεύεται και δε διαψεύδεται, είναι αληθής. Αν όμως δεν επαληθεύεται ή διαψεύδεται, είναι ψευδής. Στην περίπτωση που ούτε επαληθεύεται αλλά ούτε και διαψεύδεται η υπόθεση παραπέμπεται στα προσμένοντα, τα «αναμενόμενα». Δηλαδή αναστέλλουμε την κρίση έως ότου έχουμε επαρκή στοιχεία γι αυτήν. Περιμένουμε τα νέα δεδομένα.

Αυτή η προτροπή για συνεχή παρατήρηση και αξιολόγηση των αποδεικτικών στοιχείων η οποία μας ενθαρρύνει να ενημερώνουμε συνεχώς τις πεποιθήσεις μας με βάση νέα δεδομένα προσομοιάζει στον Μπεϋζιανό τρόπο σκέψης, τη γλώσσα δηλαδή της ιατρικής, της επιστήμης αλλά και της τεχνητής νοημοσύνης.

Μετα-αλήθεια. Όταν πετάμε την αλήθεια στο πηγάδι

Το εξώφυλλο του περιοδικού Time στις 8 Απριλίου 1966, αποτελούνταν από μια έντονη κόκκινη γραμματοσειρά μέσα σε ένα μαύρο φόντο που έγραφε μια συγκλονιστική ερώτηση: «Είναι ο Θεός νεκρός;» Σκόπιμα προκλητικό, σύντομα θα θεωρηθεί και  εμβληματικό, το εξώφυλλο αυτό προκάλεσε ένα ισχυρότατο κύμα αντιδράσεων, χιλιάδες επιστολές διαμαρτυρίας και αγανάκτησης,  περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο τεύχος στην ιστορία του περιοδικού.

Σχεδόν μισό αιώνα αργότερα, στις 3 Απριλίου 2017, ένα άλλο εξώφυλλο του περιοδικού Time χρησιμοποίησε τα ίδια χρώματα, την ίδια γραμματοσειρά και διάταξη για να θέσει μια διαφορετική προκλητική ερώτηση: «Είναι η αλήθεια νεκρή;»

Όπως φαντάζεστε αυτή τη φορά “πέρασε στα ψιλά”. Οι όποιες αντιδράσεις ήταν απλά σταγόνες που χάθηκαν στον ωκεανό των λέξεων του ψηφιακού λόγου. Βλέπετε τον 21ο αιώνα, ένα ειδησεογραφικό περιοδικό δε δημιουργεί πλέον το ίδιο θόρυβο όπως την εποχή που οι περισσότεροι δεν είχαν καν τηλεόραση.

Αν οι αντιδράσεις στο εξώφυλλο του 1966, μπορούσαν να θεωρηθούν ακόμη και καταλύτης για τη δημιουργία πολιτιστικής αναταραχής, εκείνο του 2017 ούτε καν σόκαρε ή εξέπληξε κανέναν. Ήδη από την προηγούμενη χρονιά το λεξικό της Οξφόρδης είχε επιλέξει τη “μετα-αλήθεια” (post truth), ως λέξη της χρονιάς για το 2016,  η οποία συνδέεται με «περιστάσεις στις οποίες τα αντικειμενικά γεγονότα είναι λιγότερο επιδραστικά στη διαμόρφωση της κοινής γνώμης απ’ ό,τι τα συναισθήματα ή οι προσωπικές πεποιθήσεις».

Η σύγχρονη πρόκληση. Η Δημοκρατία σε κίνδυνο. Ψευδείς ειδήσεις και παραπληροφόρηση

Σήμερα, περισσότερο από ποτέ, η αναζήτηση της αλήθειας αντιμετωπίζει σημαντικές προκλήσεις. Ζούμε σε μια εποχή όπου η πληροφορία είναι άφθονη, αλλά με τη ραγδαία εξάπλωση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και την ευκολία με την οποία μπορεί κανείς να δημοσιεύσει και να διαδώσει πληροφορίες, έχουν δημιουργήσει ένα περιβάλλον όπου η αλήθεια συχνά χάνεται μέσα σε έναν ωκεανό ψευδών ή παραπλανητικών πληροφοριών.

Αυτό το φαινόμενο έχει σοβαρές επιπτώσεις στη δημοκρατία μας, καθώς υπονομεύει την ικανότητα των πολιτών να λαμβάνουν τεκμηριωμένες αποφάσεις και να συμμετέχουν ουσιαστικά στα κοινά.

Μπορεί αυτά να σας φαίνονται δυστοπικά, μακρινά ή απίθανα να συμβούν. Ωστόσο, το αδιανόητο σενάριο μιας δημοκρατικής κατάρρευσης – δηλαδή η συλλογική μας αδυναμία να απεικονίσουμε το τέλος της δημοκρατίας, ειδικά στον δυτικό κόσμο – συνδέεται στενά με την κατανόησή μας για το πώς τελειώνουν οι δημοκρατίες.

Στις μέρες μας οι δημοκρατίες «πεθαίνουν», όχι με μορφές βίαιης κατάληψης της εξουσίας. Ο θάνατος παίρνει συχνά μια εντελώς διαφορετική και λιγότερο θεαματική μορφή, απλά γίνεται μέσω μιας σταδιακής εξάλειψης των δημοκρατικών θεσμών. Χωρίς κάποιο διακριτό συμβάν ή έναν χείμαρρο αταξίας, αντίθετα αντιμετωπίζουμε ένα εξαιρετικά περίπλοκο και αλληλένδετο σύνολο διαδικασιών αποδημοκρατισμού.

Η μετα-αλήθεια παρέα με τον αντιδιαφωτισμό και τον πολιτισμικό σχετικισμό, δηλαδή όταν “όλα είναι σχετικά”, όταν ο καθένας έχει για τα πάντα “τη δική του αλήθεια“, ανοίγουν την πύλη για τον ερχομό των τεράτων. Παραπληροφόρηση, προπαγάνδα, ψεύτικες ειδήσεις, ανορθολογισμός, ψευδοεπιστήμη, συνωμοσιολογία, είναι τα τέρατα που βρίσκονται εντός των συνόρων των δημοκρατικών θεσμών και μας απειλούν. Οι πολίτες γίνονται σιγά-σιγά πιο ανενημέρωτοι, εγκλωβισμένοι στις δικές τους φυσαλίδες φίλτρων, την ώρα που εκχωρούν τα δικαιώματα αλήθειας σε μηχανές αναζήτησης (όχι αλήθειας).

Ήδη η παραπληροφόρηση έχει προκαλέσει χάος, έχει υποκινήσει φόνους, διώξεις και υπέρμετρη βία σε χώρες με λιγότερες άμυνες, όπως οι Φιλιππίνες, η Μιανμάρ και η Ινδία – πριν ακόμη προλάβει η Δύση να το αντιληφθεί.

Η μετα-αλήθεια όχι μόνο αδιαφορεί για την Αλήθεια, αλλά την εχθρεύεται. Η επιστήμη, ως συνεχής εξερεύνηση της αλήθειας, γίνεται στόχος. Πρέπει να ξέρετε ότι η επιστήμη με τη δημοκρατία πάνε αντάμα.

Αν ζούσε σήμερα ο Επίκουρος, είμαι σίγουρος ότι θα αναγνώριζε αυτήν την κατάσταση ως μια σοβαρή απειλή για την ατομική και συλλογική μας ευημερία.

Αντισταθείτε με βοηθό τον Επίκουρο

Συνοψίζοντας. Η αναζήτηση της αλήθειας με τον τρόπο που προτείνει ο Επίκουρος – δηλαδή μέσω της προσεκτικής παρατήρησης, της λογικής ανάλυσης και της συνεχούς μάθησης – δεν είναι απλά μια φιλοσοφική στάση, αλλά μια απαραίτητη δεξιότητα για την πλοήγηση στον σύγχρονο κόσμο της πληροφορίας. Με την Επικούρεια προσέγγιση, μπορούμε να ενισχύσουμε τη δημοκρατία μας, να προωθήσουμε μια πιο ενημερωμένη κοινωνία και να επιδιώξουμε μια ζωή ευδαιμονίας.

Κλείνοντας θέλω να σας πω ότι ο Επίκουρος έχει πολλά να μας διδάξει σήμερα. Σε μια εποχή γεμάτη άγχος, προσφέρει έναν δρόμο προς την ψυχική ηρεμία. Σε μια κουλτούρα υπερβολικής κατανάλωσης αγαθών, μας ωθεί να ξανασκεφτούμε πόσα πραγματικά χρειαζόμαστε για να ζούμε καλά. Σε μια κατάσταση αυξανόμενης κοινωνικής απομόνωσης, μας υπενθυμίζει την αξία της φιλίας. Αλλά το σημαντικότερο, όταν συχνά περιτριγυριζόμαστε από παραπληροφόρηση, επιμένει στη σημασία της αλήθειας ακόμη και όταν αυτή φαίνεται κρυμμένη ή δυσπρόσιτη.

Γ. Γιώτης – Συγγραφέας του βιβλίου Hoax: Οδηγός επιβίωσης στην εποχή της παραπληροφόρησης – Εκδότης Θύραθεν

Ομιλία μου στις 13/12/2024 στην ημερίδα που διοργάνωσαν οι Φίλοι Επικούρειας Φιλοσοφίας Κήπος Θεσσαλονίκης