Επίκτητος: Μόνος αλλά όχι έρημος

«Η μοναξιά (ἐρημία) είναι η κατάσταση του αβοήθητου. Όπως δεν είναι μόνος αυτός που είναι έρημος (ἔρημος) ούτε αυτός που βρίσκεται ανάμεσα σε πολλούς είναι έρημος. Όταν λοιπόν χάσουμε ή αδελφό ή γιο ή φίλο με τον οποίο περνούσαμε τον χρόνο μας, λέμε ότι μείναμε έρημοι, αν και πολλές φορές είμαστε στη Ρώμη, έχοντας συναντήσει μεγάλο πλήθος και κατοικώντας ανάμεσα σε πολλούς ανθρώπους και μερικές φορές έχοντας πλήθος δούλων. Γιατί έρημος, σύμφωνα με την έννοια, θεωρείται αυτός που είναι αβοήθητος και εκτεθειμένος σε εκείνους που θέλουν να τον βλάψουν. Γι’ αυτό όταν ταξιδεύουμε, τότε κυρίως αυτοαποκαλούμαστε έρημοι, όταν πέσουμε πάνω σε ληστές. Επειδή, δεν είναι η όψη ενός ανθρώπου που αφαιρεί την ερημιά, αλλά ενός πιστού, κόσμιου και ωφέλιμου ανθρώπου.»

Επίκτητος, Διατριβαί 3.13.1-4

Η μοναξιά είναι μία κατάσταση την οποία αναπόφευκτα θα αισθανθεί ο άνθρωπος στη ζωή του. Οι φίλοι και η οικογένεια, οι συνοδοιπόροι της ζωής, ακούν τις σκέψεις μας και μας βοηθούν να περάσουμε ευχάριστα ή λιγότερο δυσάρεστα τα γεγονότα. Ο καθένας βιώνει τη μοναξιά διαφορετικά· είναι μια εμπειρία του εγώ,  ένα βίωμα- συναίσθημα που δεν εξαρτάται από άλλους αλλά από εμάς τους ίδιους. Όταν η έλλειψη του άλλου υπερβαίνει την πληρότητα του εαυτού τα αποτελέσματα είναι ολέθρια. Όταν ούτε ο εαυτός μας δεν είναι αρκετός το αίσθημα της απώλειας μεγεθύνει τη θλίψη. Ναι, χρειαζόμαστε τους άλλους για πολλούς λόγους, σημαντικούς και ασήμαντους, αλλά ο Στωικός, είτε είναι αυτοκράτορας (Μάρκος Αυρήλιος) είτε δούλος (Επίκτητος), μαθαίνει να ζει και μόνος του. Μαθαίνει ότι το να είναι μόνος (αλλά όχι έρημος) είναι η σπουδαιότερη σκευή του φιλοσόφου:

«Αλλά δεν κατανοούν πώς μπορεί κανείς να διάγει μόνος τη ζωή του, ορμώμενοι από μία φυσική κατάσταση, καθώς από τη φύση υπάρχει η κοινωνικότητα και η αγάπη για τους άλλους και η ευχαρίστηση του να συναναστρέφεσαι με ανθρώπους. Αλλά παρόλα αυτά κάποιος πρέπει να προετοιμάζεται και γι’ αυτό, να μπορεί να είναι αρκετός για τον εαυτό του, να μπορεί να συμβιώνει με τον εαυτό του (δύνασθαι αὐτὸν ἑαυτῷ συνεῖναι).»

Επίκτητος, Διατριβαί 3.13.5-6

Τι σημαίνει να είναι κανείς αυτάρκης ως προς τη συντροφιά του εαυτού του; Όταν όλα σωπαίνουν, μένουμε μόνοι με τις σκέψεις μας και αυτές δεν μας τρομάζουν. Έτσι, η εξοικείωση με τα δικά μας προβλήματα ενεργοποιεί ικανότητες που σε άλλη περίπτωση είναι αδρανείς. Όταν εξαρτιόμαστε αποκλειστικά από τους άλλους στην καθημερινότητά μας, δεν μαθαίνουμε να αντιμετωπίζουμε τις προκλήσεις ούτε να γιατρεύουμε τους πόνους μας:

«Έτσι, οφείλουμε κι εμείς να μιλάμε με τον εαυτό μας, να μην χρειαζόμαστε άλλους και να μην στεκόμαστε με απορία μπροστά στον ελεύθερο χρόνο μας. Να παρατηρούμε τη θεία διοίκηση και τη σχέση μας με τα άλλα πράγματα. Να παρατηρούμε πώς στεκόμασταν προηγουμένως απέναντι στα πράγματα και πώς τώρα. Ακόμη, ποια είναι αυτά που μας προξενούν θλίψη. Πώς αυτά μπορούν να θεραπευτούν και να απομακρυνθούν. Και αν χρειάζονται κάποια ενέργεια, να δράσουμε σύμφωνα με τη λογική.»

Επίκτητος, Διατριβαί 3.13.6-8

Οι Στωικοί μιλούν πρώτα στον εαυτό τους. Η αταραξία δεν προέρχεται από εξωτερικές συνθήκες. Ακόμη και ο Καίσαρας «που φαίνεται ότι παρέχει μεγάλη ειρήνη» μπορεί να εξασφαλίσει ειρήνη από τον πυρετό, το ναυάγιο ή από τον εμπρησμό, τον σεισμό ή τον κεραυνό; Μπορεί ο Καίσαρας να μας δώσει ασφάλεια στον έρωτα, να μας γλιτώσει από το πένθος ή τον φθόνο; Για τον Επίκτητο μόνο «ο λόγος των φιλοσόφων υπόσχεται να μας παρέχει ειρήνη» (ὁ δὲ λόγος ὁ τῶν φιλοσόφων ὑπισχνεῖται καὶ ἀπὸ τούτων εἰρήνην παρέχειν). Η εμπιστοσύνη στον λόγο, στην έλλογη φύση του ανθρώπου, υπερβαίνει όλα τα σκάμματα. Η ανθρώπινη λογική οπλίζει τον άνθρωπο με ικανότητες ώστε να διαχειρίζεται τη ζωή του ο ίδιος:

«Ποια είναι τότε η ερημιά και ποια η δυσκολία; Γιατί γινόμαστε χειρότεροι από τα παιδάκια; Και τι κάνουν αυτά όταν είναι μόνα; Παίρνουν μικρά όστρακα και στάχτη και κατασκευάζουν κάτι, έπειτα το καταστρέφουν και κατασκευάζουν άλλο. Και ποτέ δεν απορούν για το πώς θα περάσουν τον χρόνο τους. Εγώ, λοιπόν, αν αποπλεύσετε, θα κάθομαι και θα κλαίω επειδή έμεινα μόνος κι έρημος; Χωρίς να έχω ούτε μικρά όστρακα ούτε στάχτη; Αλλά εκείνα συμπεριφέρονται έτσι λόγω απερισκεψίας, εμείς όμως δυστυχούμε έπειτα από περίσκεψη;»

Επίκτητος, Διατριβαί 3.13.18-19

Από το βιβλίο της Έλσας Νικολαΐδου, Φιλοσοφία για όλους: Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους Φιλοσόφους, Μεταίχμιο 2022

philosophy.elsanicolaidou@gmail.com  

by Αντικλείδι , https://antikleidi.com