«Τι είναι τελικά το νερό;»

Σ’ ένα θαυμάσιο βιβλιαράκι του («Αυτό εδώ είναι νερό», εκδόσεις Κριτική), ο Αμερικανός συγγραφέας Ντέιβιντ Φόστερ Γουάλας παραθέτει μια μικρή αλληγορική ιστορία. «Δύο νεαρά ψάρια κολυμπούν στη μέση του ωκεανού. Συναντούν ένα γεροντότερο ψάρι που κολυμπά προς την αντίθετη κατεύθυνση, το οποίο τους γνέφει, λέγοντας:

“Καλημέρα παιδιά. Πώς είναι το νερό;”. Τα δύο νεαρά ψάρια συνεχίζουν για λίγο την πορεία τους, μέχρι που το ένα γυρνάει και λέει στο άλλο:

“Τι στο καλό είναι το νερό;”».

Το ερώτημα για εμάς όλους θα μπορούσε να είναι: «Τι στο καλό είναι ο κόσμος που ζούμε;». Υπερβολές, θα μου πείτε. Και όμως! Για τη μεγάλη πλειονότητα των ανθρώπων ο κοινωνικός κόσμος αποτελεί μια terra incognita, μια άγνωστη γη.

Απ’ όλο τον πλούτο της γνώσης και της εμπειρίας που μπορεί κάποιος να αποκομίσει από τη συμμετοχή και την αναζήτηση των συστατικών αυτού του κόσμου, οι περισσότεροι αρκούνται στις «οδηγίες χρήσεως» του κατασκευαστή, δηλαδή στις «εργοστασιακές προδιαγραφές», τις οποίες άλλοι έχουν γράψει για εμάς πριν από εμάς.

Τι νόημα αποδίδει ο Γουάλας στην αλληγορική του ιστορία; «Οι πιο προφανείς, σημαντικές και αναπόδραστες πτυχές της πραγματικότητας είναι συχνά αυτές που δυσκολευόμαστε περισσότερο να αντιμετωπίσουμε και να συζητήσουμε».

Το δυσκολότερο πράγμα είναι σπάσουμε το «καλούπι» του κατασκευαστή και να αναζητήσουμε τον προσωπικό μας δρόμο στην αποκρυπτογράφηση του κόσμου. Για τον μεγάλο Αμερικανό κοινωνιολόγο Εριχ Φρομ αποτελεί σχεδόν ένα επαναλαμβανόμενο μοτίβο η επισήμανση του ρόλου που παίζει στην κοινωνική ζωή το αγελαίο ένστικτο και η συνεπαγόμενη συμμόρφωση (conformity) στις κοινωνικές συμβάσεις.

Η μόνη μου ένσταση ως προς τη δυσκολία που υποδεικνύει ο Γουάλας στη νοηματοδότηση της ιστορίας του είναι ότι θα έβαζα πρώτα το «να συζητήσουμε» και μετά το «να αντιμετωπίσουμε».

Διότι η συζήτηση ενός προβλήματος προϋποθέτει τη συνειδητοποίησή του, κάτι που αποτελεί τη βάση για την κατάστρωση ενός σχεδίου αλλαγής. Το πρόβλημα σήμερα είναι ότι οι αλλοτριωτικοί μηχανισμοί (ΜΜΕ, καταναλωτικές φαντασιώσεις, ατομικισμός κ.λπ.) έχουν χτίσει ένα τείχος ανάμεσα σ’ εμάς και στην πραγματική εικόνα του κόσμου, πάνω στο οποίο προβάλλουν τεχνητούς παραδείσους, ατομικούς φόβους και συλλογικές αγωνίες.

Μπορούμε να ξεφύγουμε από τα δεσμά αυτά; Ναι, εάν αναλάβουμε την ατομική μας ευθύνη. Ναι, εάν ξεβολευτούμε και θέσουμε υπό αμφισβήτηση τις κρατούσες ιδέες, στάσεις και αντιλήψεις. Ναι, εάν θεωρήσουμε ότι προορισμός μας είναι το ταξίδι και ο δρόμος και όχι η ανταμοιβή του τερματισμού. Πολύ θεωρητικά όλα αυτά;

Καθόλου. Η γνώση απαιτεί προσπάθεια και είναι μοναχική διαδικασία. Κανείς δεν την πουλά σε συσκευασία προσφορών. Η ατομική πορεία προς τη γνώση είναι προσομοίωση και σύνοψη της συλλογικής πορείας της ανθρωπότητας προς την αυτοσυνείδηση.

Τα γυαλιά του έθνους, του κράτους, του λαού, της φυλής, της θρησκείας ή του κόμματος είναι οι παραμορφωτικοί φακοί που αλλοιώνουν το περιβάλλον γύρω μας και το περιορίζουν σε ένα γκρίζο, μονολιθικό, στατικό και άνευ ουσίας αντικείμενο.

Η πολλαπλότητα, η ποικιλομορφία, η πολυπλοκότητα, ακόμα και η αντιφατικότητα του κόσμου γύρω μας είναι που τον καθιστούν ενδιαφέροντα. Και ο καθένας από εμάς καλείται να κατανοήσει και διά της συμμετοχής να αγαπήσει και να αλλάξει αυτόν τον κόσμο.