Aρχαίος Σκεπτικισμός: Όταν τίποτε δεν ενοχλεί

Τι είναι αλήθεια και πώς μπορούμε να τη γνωρίσουμε;

Η φιλοσοφία ξεκινάει ως αναζήτηση της αλήθειας: Ο άνθρωπος θαυμάζει τον κόσμο γύρω του και απορεί. Κατανοεί την άγνοιά του και ζητάει απαντήσεις. Η αναζήτηση της αλήθειας μόλις έχει ξεκινήσει. Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι σπεύδουν να σχηματίσουν τις θεωρίες τους. Οι περισσότεροι είναι βέβαιοι για την αλήθεια της θεωρίας τους και οι πρώτες φιλοσοφικές διαμάχες ξεσπούν. Είναι ή γίγνεσθαι; Παρμενίδης ή Ηράκλειτος; Οι φιλόσοφοι παρά τη σοφία τους διαφωνούν. Κι αυτό τους φέρνει ταραχή.

Ο Πύρρων έχει ταξιδέψει πολύ. Έφτασε ως την Ινδία ακολουθώντας τον Αλέξανδρο στην εκστρατεία του, μαζί με τους φιλοσόφους Ανάξαρχο και Καλλισθένη. Ο χρόνος που πέρασε γνωρίζοντας διαφορετικούς πολιτισμούς αναμφισβήτητα επηρέασε τη φιλοσοφική του σκέψη. Η δογματική φιλοσοφία που πιστεύει ότι επιτυγχάνει στην εύρεση της αλήθειας λανθάνει, καθώς σε κάθε επιχείρημα υπάρχει το αντίθετό του που έχει την ίδια δύναμη, με αποτέλεσμα να υπάρχει «ισοσθένεια λόγων».

«Όταν λοιπόν ισχυρίζομαι ότι ‘σε κάθε λόγο αντίκειται ίσος λόγος’ δυνάμει λέω αυτό: ‘Σε κάθε λόγο που ερεύνησα ο ίδιος, ο οποίος δημιουργεί ένα επιχείρημα με δογματικό τρόπο, μου φαίνεται ότι αντίκειται ένας ίσος λόγος προς αυτόν ως προς την αξιοπιστία και την αναξιοπιστία.»

Σέξτος Εμπειρικός, Πυρρώνειαι Ὑποτυπώσεις, Ι. 202-203

Ο Πύρρων, όπως και η πλειοψηφία των Σκεπτικών, δεν έγραψε τίποτα. Αιώνες αργότερα ο Σέξτος Εμπειρικός, γιατρός στο επάγγελμα, θα παραδώσει τη φιλοσοφία του στα έργα του Πυρρώνειαι Ὑποτυπώσεις, και Πρὸς Μαθηματικούς. Εκεί θα βρούμε κατ’ αρχάς τη φιλοσοφία του Πύρρωνα, ο οποίος, σύμφωνα με τον συγγραφέα είναι ο πρώτος που προσχώρησε στον Σκεπτικισμό (προσεληλυθέναι τῇ σκέψει).

Ο Σκεπτικισμός δεν είναι μόνο στάση ζωής. Ο Πύρρων αναγνωρίζοντας την ταραχή των φιλοσόφων που υποστήριζαν με σθένος μία θεωρία για την οποία μπορεί να έκαναν λάθος, οδηγήθηκε στην πρακτική πλευρά της δικής του φιλοσοφίας. Ο Σκεπτικισμός πρόσφερε την αταραξία σε όποιον μπορούσε να ακολουθήσει τις συμβουλές του. Ο Σέξτος Εμπειρικός ήδη από τις πρώτες σελίδες των «Πυρρώνειων Υποτυπώσεων» παραθέτει τον ορισμό του Σκεπτικισμού στο δ΄ κεφάλαιο υπό τον τίτλο: «Τί ἐστι σκέψις»:

«Σκεπτικισμός είναι η ικανότητα (σκεπτικὴ δύναμις) να θέτουμε αντιθέσεις ανάμεσα στα φαινόμενα και στα νοούμενα με οποιονδήποτε τρόπο, με την οποία, λόγω της ισοδυναμίας μεταξύ των αντιτιθέμενων πραγμάτων και λόγων ερχόμαστε πρώτα στην εποχή (εἰς ἐποχήν) και μετά στην αταραξία. […] Εποχή είναι η στάση της διάνοιας σύμφωνα με την οποία ούτε αρνούμαστε κάτι ούτε το δεχόμαστε. Αταραξία είναι η χωρίς ενόχληση γαλήνια κατάσταση της ψυχής (« Ἀταραξία » δέ ἐστι ψυχῆς ἀοχλησία καὶ γαληνότης).»

Σέξτος Εμπειρικός, Πυρρώνειαι Ὑποτυπώσεις Ι, 8-10

Ο σκοπός, «το τέλος», του Σκεπτικισμού είναι η αταραξία, που ξεκινάει βέβαια από την κρίση μας για τα πράγματα. Οι άνθρωποι, υποστηρίζεται, δεν μπορούν να συμφωνήσουν μεταξύ τους ούτε όσον αφορά τις απλές αισθητηριακές εντυπώσεις: Για παράδειγμα, «πολλοί που έχουν άσχημες ερωμένες τις θεωρούν πανέμορφες» (108-109). Πώς θα μπορούσαν να συμφωνήσουν στα «άδηλα»; Η ανομοιογένεια των εντυπώσεων ωστόσο δεν πρέπει να προκαλεί ταραχή. Το αντίθετο. Η «εποχή» (η αναστολή των κρίσεων) λόγω της «ισοσθένειας» των επιχειρημάτων έχει επακόλουθο την αταραξία. Η αταραξία ακολουθεί την εποχή ως σύμπτωμα, «όπως η σκιά ακολουθεί το σώμα» (29).

«Γι’ αυτό λοιπόν ισχυριζόμαστε ότι, ως προς τις γνώμες (τοῖς δοξαστοῖς) , ο σκοπός του Σκεπτικού είναι η αταραξία, ενώ ως προς εκείνα που επιβάλλει η ανάγκη, σκοπός είναι ο μετριασμός των παθών (μετριοπάθειαν). Μερικοί μάλιστα από τους έγκριτους Σκεπτικούς πρόσθεσαν σ’ αυτά και την «ἐποχή» στα ζητήματα έρευνας (ἐν ταῖς ζητήσεσιν).

Σέξτος Ἐμπειρικός, Πυρρώνειαι Ὑποτυπώσεις, Ι, 30

Πώς μπορούμε να αποφανθούμε για κάτι χωρίς να γνωρίζουμε όλες τις παραμέτρους; Αν υπήρχε καλό ή κακό, θα ήταν το ίδιο για όλους τους ανθρώπους. Αλλά κάτι τέτοιο δεν συμβαίνει. Οι άνθρωποι δίνουν ηθική χροιά στα πράγματα. Ακόμη και οι επιστημονικές γνώσεις μπορεί να αναιρεθούν στη συνέχεια δίνοντας τη θέση τους σε νέες θεωρίες.

Οι κρίσεις μας ευθύνονται για την ψυχολογική μας κατάσταση. Οι βεβαιότητες ή οι αμφιβολίες που έχουμε δεν θα πιστοποιηθούν ποτέ στην πραγματικότητα. Γιατί να ανησυχούμε, όταν γκρεμίζονται τα «πιστεύω» μας; Μη γνωρίζοντας το μέλλον, δεν πρέπει να αγωνιούμε για το παρόν. Ως εκ τούτου, όλα είναι δυνατά και όλα γιατί όλα έχουν την ερμηνεία τους. Και αυτό προσφέρει τη μεγαλύτερη γαλήνη.

Η δρ. Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας του βιβλίου Φιλοσοφία για όλους, Φιλοσοφία για όλους: Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους Φιλοσόφους, Μεταίχμιο 2022

philosophy.elsanicolaidou@gmail.com  

by Αντικλείδι , https://antikleidi.com