Ηδονιστής «από την κούνια»

«Αφαίρεσε από τον άνθρωπο τις αισθήσεις και δε θα απομείνει τίποτε» (etenim quoniam detractis de homine sensibus reliqui nihil est)

Tullius Cicero, de Finibus Bonorum et Malorum 1.30

Ο Επίκουρος δεν είναι ο πρώτος φιλόσοφος που προτείνει την ηδονή ως σκοπό της ζωής. Την απενοχοποίησή της έχουν προτείνει και άλλοι (Εύδοξος, Αρίστιππος) στο εγγύς παρελθόν, καθώς ο ηδονικός βίος για τον περισσότερο κόσμο αποτελεί ίσως τον πιο ελκυστικό τρόπο ζωής και σίγουρα τον πιο απολαυστικό. Αρμόζει όμως στον άνθρωπο, ένα έλλογο ον; Ο Επίκουρος θα υπερασπιστεί εκ νέου την ηδονή, προσθέτοντας ένα ακόμα επιχείρημα. Θα ανατρέξει στην αφετηρία της ανθρώπινης ζωής (όταν όλα ξεκινούν από την αρχή, χωρίς ίχνος προκαταλήψεων και κοινωνικών καταβολών) στην πιο αγνή ύπαρξη και θα φωτίσει τις επιθυμίες του νεογέννητου όντος:

«[Για τον Επίκουρο] η ευχαρίστηση είναι το υπέρτατο αγαθό (summum bonum), ενώ ο πόνος το υπέρτατο κακό. Αυτό προσπαθεί να το αποδείξει ως εξής: Κάθε ζώο (Omne animal), μόλις γεννηθεί, επιθυμεί την ηδονή και την απολαμβάνει ως το υπέρτατο αγαθό, ενώ τον πόνο τον αποφεύγει ως το υπέρτατο κακό και τον απωθεί όσο περισσότερο μπορεί. Το κάνει αυτό όσο δεν έχει ακόμη διαφθαρεί, με την ανέγγιχτη και αμερόληπτη κρίση της φύσης»

Tullius Cicero, de Finibus Bonorum et Malorum 1.29-30

Το επιχείρημα «από την κούνια» (Cradle argument) έλκει την καταγωγή του από τον Επίκουρο -αν και στη συνέχεια χρησιμοποιήθηκε και από τους Στωικούς για την απόδειξη της δικής τους θέσης- και υποστηρίζει ότι, αν θέλουμε να κατανοήσουμε την ανθρώπινη φύση, πρέπει να δώσουμε προσοχή στην περίοδο προτού να διαφθαρεί από την κοινωνία, με απλά λόγια στη βρεφική. Για τον Επίκουρο είναι σαφές ότι το επιχείρημα «από την κούνια» αποδεικνύει την υπεροχή της ηδονής ως σκοπού της ζωής. Η εγκυρότητά του εδράζει στις αισθήσεις και μια ματιά γύρω μας αρκεί για να μας πείσει ότι η αγνή φύση της ύπαρξης στο ξεκίνημά της αναζητεί την ηδονή και αποφεύγει τον πόνο. Το επιχείρημα «από την κούνια» μεταφέρεται από τον Διογένη Λαέρτιο στον τελευταίο τόμο των «Βίων» του, τον μοναδικό αφιερωμένο σε έναν μόνο φιλόσοφο, στον Επίκουρο:

«Και ως απόδειξη ότι η ηδονή είναι ο σκοπός [ο Επίκουρος] χρησιμοποιεί το επιχείρημα ότι τα έμβια όντα (τά ζῲα) μόλις γεννηθούν, ευχαριστιούνται με την ηδονή και αποφεύγουν τον πόνο, από τη φύση χωρίς τη βοήθεια της λογικής. Αυτόματα (αὐτοπαθῶς) αποφεύγουμε το αίσθημα του πόνου (άλγηδόνα)»

Διογένης Λαέρτιος, Βίοι Φιλοσόφων 10.137

Αλλά και ο Σέξτος Εμπειρικός δεν παραλείπει να αναφέρει το Επικούρειο επιχείρημα σύμφωνα με το οποίο τα έμβια όντα, όντας αδιάφθορα από τις επιρροές της κοινωνίας κατά τη γέννησή τους, «ορμούν» στην ηδονή και απομακρύνονται από τα συναισθήματα του πόνου.

«Με αυτό τον τρόπο, οι Επικούρειοι θεωρούν ότι αποδεικνύουν ότι η ηδονή είναι φυσική επιλογή (φύσει αἱρετὴν εἶναι τὴν ἡδονήν): γιατί λένε ότι μόλις γεννηθούν τα ζώα, όταν δεν έχουν ακόμη διαφθαρεί (ἀδιάστροφα ὄντα), προσκολλώνται στην ηδονή (ὁρμᾶν μὲν ἐπὶ τὴν ἡδονήν) και αποφεύγουν τον πόνο (ἐκκλίνειν δὲ ἀλγηδόνας)»

Σέξτος Εμπειρικός, Πυρρώνειοι Υποτυπώσεις 3.194-195

Το ίδιο πιστοποιείται και στην περίφημη «Επιστολή προς Μενοικέα», όπου η ηδονή χαρακτηρίζεται ως το πρώτο και πιο συγγενές με την ανθρώπινη φύση αγαθό (ἀγαθὸν πρῶτον καὶ συγγενικὸν). Γι’ αυτό η ηδονή είναι, σύμφωνα με τον Επίκουρο, η αρχή και ο σκοπός (τέλος) της ευτυχισμένης ζωής (καὶ διὰ τοῦτο τὴν ἡδονὴν ἀρχὴν καὶ τέλος λέγομεν εἶναι τοῦ μακαρίως ζῆν).

Ο Επίκουρος παρατηρεί τη φύση του ανθρώπου εν τη γενέσει της και διαπιστώνει την αγνή έλξη προς την ηδονή, που η άπληστη ανθρώπινη υπόσταση μεγιστοποιεί, βλάπτοντας τον εαυτό της. Η ηδονή δεν μπορεί να οδηγεί στη διαφθορά του ανθρώπου. Από την άλλη, είναι τόσο ισχυρή. Ο Επίκουρος έχει τη λύση: Η ηδονή πρέπει να οδηγεί στην αταραξία, όχι στην ταραχή της ψυχής, στην απονία, όχι στον πόνο του σώματος. Επομένως, δεν επιλέγεται κάθε ηδονή, αλλά εκείνη της οποίας ο πόνος θα είναι λιγότερος.

«Και επειδή η ηδονή αποτελεί το πρωταρχικό και σύμφυτο αγαθό, γι’ αυτό δεν επιλέγουμε κάθε ηδονή, αλλά τότε παραλείπουμε πολλές ηδονές, όταν αυτές συνεπάγονται περισσότερες δυσκολίες. Και πολλούς πόνους τους θεωρούμε καλύτερους από τις ηδονές, αφού η ηδονή που θα ακολουθήσει είναι μεγαλύτερη επειδή υπομείναμε τους πόνους για πολύ καιρό»

Επίκουρος, Επιστολή προς Μενοικέα 129

Στην επιλογή της ηδονής (την πρώτη, συνεπώς αμόλυντη, επιλογή του νεογέννητου) ο φιλόσοφος θα προσθέσει τη φρόνηση του ώριμου νου. Ο άνθρωπος δε θα παραμείνει εγκλωβισμένος στην τυχαία ηδονή του παρόντος για να ικανοποιήσει τις επιθυμίες του, αλλά θα συνεκτιμήσει τον πόνο. Ο Επίκουρος δε θα ελευθερώσει απλώς τον άνθρωπο από την ενοχή της ηδονικής ζωής, θα του δείξει τον δρόμο για ακόμη μεγαλύτερη απόλαυση, αφού θα του διδάξει πώς να προσμετρήσει τον πόνο, ώστε να τον αποφύγει όσο μπορεί. Η φρόνηση σε κάθε περίπτωση αποβαίνει αρωγός της ηδονής. Μόνο έτσι αποκτά νόημα η ηδονή.

«Η αρχή και το μέγιστο αγαθό είναι η φρόνηση. Κι ακόμα και από τη φιλοσοφία είναι πιο πολύτιμη η φρόνηση. Από τη φρόνηση προέρχονται όλες οι υπόλοιπες αρετές»

Επίκουρος, Επιστολή προς Μενοικέα 132

Η δρ. Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας του βιβλίου Φιλοσοφία για όλους, Φιλοσοφία για όλους: Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους Φιλοσόφους, Μεταίχμιο 2022

philosophy.elsanicolaidou@gmail.com   

by Αντικλείδι , https://antikleidi.com