Η Τσαγιέρα του Ράσελ, η αρχή της διαψευσιμότητας και ο Επίκουρος

Στο φιλοσοφικό δοκίμιο “Is there a God?” (1952), ο Μπέρτραντ Ράσελ χρησιμοποίησε μια έξυπνη αλληγορία για να δείξει το παράλογο του να ζητάμε από τους άλλους να αποδείξουν ότι κάτι δεν υπάρχει.

“Αν έλεγα ότι μεταξύ Γης και Άρη υπάρχει μια πορσελάνινη τσαγιέρα σε ελλειπτική τροχιά γύρω από τον ήλιο, κανείς δε θα μπορούσε να διαψεύσει τον ισχυρισμό μου, αρκεί να πρόσθετα ότι η τσαγιέρα είναι τόσο μικρή που δε θα μπορούσαν να την ανιχνεύσουν ούτε τα πιο ισχυρά τηλεσκόπιά μας.

Όμως, αν στη συνέχεια έλεγα ότι, αφού ο ισχυρισμός μου δεν μπορεί να διαψευστεί, θα ήταν ασυγχώρητη απρέπεια να τον αμφισβητούμε με τη λογική μας, τότε οι περισσότεροι δικαίως θα θεωρούσαν ότι έλεγα ανοησίες.

Αν όμως η ύπαρξη μιας τέτοιας επουράνιας τσαγιέρας αναφερόταν σε πανάρχαια βιβλία, διδασκόταν ως ιερή αλήθεια κάθε Κυριακή και ενσταλαζόταν στα μυαλά μικρών παιδιών σε όλα τα σχολεία, τότε ακόμα και ο παραμικρός δισταγμός θα ήταν τέτοιο δείγμα εκκεντρικότητας, που σε φωτισμένους καιρούς θα απέφερε στον αμφισβητία το επίζηλο προνόμιο της ψυχιατρικής φροντίδας, ενώ σε πιο πρώιμη περίοδο την Ιερά Εξέταση.”

Ο Ράσελ χρησιμοποίησε αυτή τη μεταφορά σύμφωνα με την οποία, για ένα ισχυρισμό ο οποίος δεν μπορεί να διαψευσθεί, το βάρος της απόδειξης το φέρει αυτός που κάνει τον ισχυρισμό και όχι αυτός που προσπαθεί να τον καταρρίψει.

Tip: Πώς να “στριμώξετε” κάποιον που ισχυρίζεται αφηρημένα, αόριστα και αναπόδεικτα πράγματα; Ρωτήστε τον τι ακριβώς, θα τον έκανε να παραδεχτεί ότι η θεωρία του είναι λανθασμένη: μπορεί να προτείνει, για παράδειγμα, ένα πείραμα με το οποίο μπορεί να δοκιμαστεί η θεωρία του; Εάν δεν μπορεί, τότε η θεωρία του είναι ανεπαρκής: πώς θα το καταλάβαινε ποτέ αν η θεωρία του είναι ψευδής;

Αυτό που δεν είναι και τόσο γνωστό είναι το πώς ο φιλόσοφος Επίκουρος, αρκετούς αιώνες πριν, είχε ήδη θέσει τις βάσεις ενός τέτοιου εμπειρικού τρόπου σκέψης. Σύμφωνα με την επικούρεια θεωρία της γνώσης, οι αισθήσεις είναι το θεμέλιο κάθε γνώσης. Οι αισθήσεις από μόνες τους δε σφάλλουν. Το λάθος εισέρχεται όταν προστίθεται σε αυτές μια κρίση ή γνώμη η οποία δεν έχει ακόμη επιβεβαιωθεί (ἐπιμαρτυρεῖται) ή διαψευσθεί (ἀντιμαρτυρεῖται) από την εμπειρία.

Ενδεικτικά, ο Επίκουρος λέει:

«Τώρα το σφάλμα ή η πλάνη βρίσκεται πάντοτε στην προσθήκη της γνώμης σε σχέση με αυτό που προσμένει είτε επιβεβαίωση είτε μη διάψευση, και ύστερα δεν επιβεβαιώνεται ή διαψεύδεται [μέσω κάποιας κίνησης που συμβαίνει μέσα μας και που συνδέεται στενά με την ενεργητική αντίληψη, αλλά που διαφέρει από αυτήν, από την οποία παράγεται η πλάνη].»

Σύμφωνα με τη θεωρία του Επίκουρου, ο νους δέχεται τα δεδομένα της αισθητηριακής αντίληψης και εξάγει τα συμπεράσματά του από αυτά με επαγωγή. Τα συμπεράσματα αυτά από μόνα τους δεν είναι απαραίτητο να έχουν ισχύ, αλλά πρέπει να ελέγχονται συνεχώς από την αισθητηριακή αντίληψη, και να γίνονται αποδεκτά μόνο εάν επαληθεύονται (επιμαρτυρεῖται) ή δεν διαψεύδονται (ουκ ἆντιμαρτυρεῖται) από αυτήν. (Επιστολή προς Ηρόδοτο, μτφ Λ.Αλεξανδρίδης)

Ουσιαστικά, η αποδοχή μιας θέσης πρέπει να εξαρτάται από τη συνεχή επαλήθευσή της από την εμπειρία. Αυτός ο μηχανισμός είναι, κατά μία έννοια, μια πρώιμη μορφή της επαγωγικής μεθόδου και της διαψευσιμότητας. Αν μια ιδέα δεν επιβεβαιώνεται ούτε διαψεύδεται, δεν μπορεί να θεωρείται αξιόπιστη. Αντίθετα, μια ιδέα που παραμένει σταθερή μετά από επανειλημμένες επιβεβαιώσεις των αισθήσεων, γίνεται αποδεκτή.

Η τσαγιέρα του Ράσελ, ο αόρατος δράκος του Καρλ Σαγκάν, ακόμη και το ιπτάμενο μακαρονοτέρας του Ντόκινς, λειτουργούν ως παραδείγματα ισχυρισμών που δεν μπορούν να ελεγχθούν ούτε να διαψευστούν. Η επιστήμη όμως δεν επιβιώνει με τέτοιες θεωρίες. Η επιστήμη, όπως και η επικούρεια φιλοσοφία, βασίζεται στην εμπειρία, στην επαλήθευση, και στην αναγνώριση ότι κάθε γνώση μπορεί να ανατραπεί από τα νέα δεδομένα (ναι, προσομοιάζει και στον Μπειζ).

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, ο Επίκουρος θα μπορούσε να ιδωθεί όχι μόνο ως ένας φιλόσοφος της ηδονής, αλλά και σαν ένας φιλόσοφος της λογικής, της εμπειρίας και της επιστημονικής προσέγγισης. Η απαίτηση για ἐπιμαρτύρηση και ἀντιμαρτύρηση λειτουργεί σαν ένα πρώιμο φίλτρο για τη διάκριση της αξιόπιστης γνώσης από την εικασία. Με άλλα λόγια, πριν από τον Popper, υπήρξε ο Επίκουρος.

Σύγχρονες εφαρμογές της αρχής της διαψευσιμότητας

Η διαψευσιμότητα δεν αφορά μόνο φιλοσοφικά ή επιστημονικά ερωτήματα του παρελθόντος. Είναι ένα εξαιρετικό εργαλείο για να προσεγγίζουμε ισχυρισμούς που διατυπώνονται καθημερινά — από θεωρίες συνωμοσίας μέχρι new age ανόητες ψευτοφιλοσοφίες, ψευδοεπιστήμες και παραπληροφόρηση.

1. Θεωρίες συνωμοσίας

Οι θεωρίες συνωμοσίας είναι χαρακτηριστικά παραδείγματα μη διαψεύσιμων πεποιθήσεων. Ό,τι και να προτείνεις ως απόδειξη εναντίον τους, ερμηνεύεται ως μέρος της συνωμοσίας. Αυτό που φαίνεται ως αντίφαση, εντάσσεται στη θεωρία σαν “απόδειξη ότι είναι καλά κρυμμένη”. Μια τέτοια δομή καθιστά κάθε πιθανή διάψευση αδύνατη — ακριβώς το χαρακτηριστικό που ο Popper θεωρεί μη επιστημονικό.

2. Εναλλακτικές θεραπείες και ψευδοϊατρική

Από προϊόντα αποτοξίνωσης μέχρι ενεργειακές θεραπείες, πολλά διαφημίζονται με ασαφείς, μη μετρήσιμους όρους όπως “ζωτική ενέργεια”, “αρμονία κυττάρων” ή “ενεργειακά πεδία”. Αν δεν υπάρχει τρόπος να διαψεύσεις ότι μια τέτοια ενέργεια υπάρχει ή όχι, τότε δεν μπορεί να σταθεί ως επιστημονικός ισχυρισμός.

3. Ψευδοεπιστήμες στην καθημερινότητα

Δημοφιλείς εφαρμογές όπως το TikTok και το Instagram συχνά κατακλύζονται από ισχυρισμούς που βασίζονται σε εντυπωσιακές εικόνες και προσωπικές εμπειρίες, χωρίς καμία δυνατότητα ελέγχου: “Αυτή η διατροφή καθαρίζει το συκώτι σου σε 3 μέρες”. Τι θα σήμαινε αν δεν το έκανε; Τι μετράμε; Πώς;

4. Θρησκευτικοί και μεταφυσικοί ισχυρισμοί

Οι ισχυρισμοί που δηλώνουν ότι κάτι υπάρχει έξω από το σύμπαν, έξω από το χωροχρονικό πεδίο, ή είναι αόρατο και ανεξέλεγκτο, δεν μπορούν να αποδειχθούν αλλά ούτε και να διαψευστούν. Αυτό δεν τους καθιστά άχρηστους ή αναληθείς, αλλά τους τοποθετεί εκτός του πλαισίου της επιστημονικής συζήτησης. Αν όμως παρουσιαστούν ως επιστήμη, τότε η απαίτηση για απόδειξη είναι απολύτως θεμιτή.

Συμπερασματικά

Η πορεία από τον Επίκουρο ως τον Πόπερ και τον Ράσελ δεν είναι γραμμική, αλλά είναι ενδεικτική μιας διαχρονικής αναζήτησης της αλήθειας μέσα από την εμπειρία, τη λογική και την απόρριψη των ανεξέλεγκτων ισχυρισμών. Η φιλοσοφία δεν προσφέρει μόνο παρηγοριά, αλλά και εργαλεία διανοητικής υγείας. Και σε μια εποχή που η παραπληροφόρηση ανθεί — είτε στο διαδίκτυο, είτε στην καθημερινή ζωή — η τσαγιέρα του Ράσελ, η διαψευσιμότητα του Πόπερ και τα κριτήρια της αλήθειας του Επίκουρου είναι πιο επίκαιρα από ποτέ.

Προτεινόμενη βιβλιογραφία:

• Karl Popper, The Logic of Scientific Discovery
• Bertrand Russell, Is There a God?
• Carl Sagan, The Demon-Haunted World
• Mario Bunge, Philosophy of Science
• Richard Dawkins, The God Delusion
• Michael Shermer, Why People Believe Weird Things
• Steven Novella et al., The Skeptics’ Guide to the Universe

Γ. Γιώτης – Συγγραφέας του βιβλίου Hoax: Οδηγός επιβίωσης στην εποχή της παραπληροφόρησης – Εκδότης Θύραθεν

Αυτό και πολλά ακόμη νέα άρθρα σχετικά με τρόπους προστασίας για λάθη, προκαταλήψεις, παραπληροφόρηση, fake news, συνωμοσιολογία, αλλά και ενίσχυση της κριτικής σκέψης θα βρείτε στη σελίδα του βιβλίου μου στο facebook