Σκάκι, ζωγραφική και ποίηση

Έλα να παίξουμε. Θα σου χαρίσω τη βασίλισσά μου.

(Ήταν για μένα μια φορά η αγαπημένη, τώρα δεν έχω πια αγαπημένη)

Θα σου χαρίσω τους πύργους μου (Τώρα πια δεν πυροβολώ τους φίλους μου

Έχουν πεθάνει καιρό πριν από μένα)

Κι ο βασιλιάς αυτός δεν ήτανε ποτέ δικός μου.

Κι ύστερα τόσους στρατιώτες τί τους θέλω; (Τραβάνε μπρος, τυφλοί, χωρίς καν όνειρα)

Όλα, και τ’ άλογά μου θα σ’ τα δώσω

Μονάχα ετούτον τον τρελό μου θα κρατήσω

Που ξέρει μόνο σ’ ένα χρώμα να πηγαίνει

Δρασκελώντας τη μια άκρη ώς την άλλη

Γελώντας μπρος στις τόσες πανοπλίες σου

Μπαίνοντας μέσα στις γραμμές σου ξαφνικά

Αναστατώνοντας τις στέρεες παρατάξεις.

Κι αυτή δεν έχει τέλος η παρτίδα.

Μανώλης Αναγνωστάκης το σκάκι

Από τον Μεσαίωνα ως την μοντέρνα τέχνη, καλλιτέχνες ζωγραφικής κάθε είδους από όλες τις εποχές και όλες τις τεχνοτροπίες εμπνέονται από το αρχαιότερο πνευματικό παιχνίδι . Από τα τέλη του 5^ου αιώνα Μ.Χ. ,το σκάκι, ως παιχνίδι ινδικής καταγωγής ( chaturanga) μεταδίδεται στην Ευρώπη από τους άραβες. Γρήγορα κερδίζει το ενδιαφέρον όλων των κοινωνικών τάξεων, στρωμάτων και εξαπλώνεται παντού, στις πόλεις και στις επαρχίες.

Ένας κόσμος-ένας κόσμος τετράγωνος ο κόσμος μου.
Στις απλοποιημένες του διαστάσεις χαρακώνονται οι ορίζοντες των
ημερών, της ισονυκτίας η αντιθετική επιφάνεια.
Όλα τα εγκλήματα της ζωής-πανουργίες φόνοι-ξαναζούν απάνου
στο σιντέφι και στον όνυχα όπου επίπονα γλιστρούν άκαρδου
νου τα φιλντισένια σύμβολα τα είδωλα από κοράλλι.
Ο δρόμος τους, οι επικίνδυνοι σταθμοί των, οι απογοητεύσεις και
τα λάφυρα-χαρές γι αυτό που ήτανε καρδιά.
Τώρα με του χεριού τη σπάνια κίνηση να περιπλέξει το ξερό
παιχνίδι.
Το αίμα που κυλάει, οι βιασμοί, ό,τι κρυφό έχει η ψυχή, δε διακρίνεται
στις αυστηρές του μεταβολές.
Όσοι όμως ξέρουν τους κανονισμούς, στο κάτοπτρο βλέπουν τις
φρικτές εικόνες που δύο παίκτες κλείσανε σʼ εβένινο πλαίσιο
και προσπαθούν με λιτές κούκλες να σκεπάσουν.

Νικόλαος Κάλας, Σκάκι

Η εκκλησία την περίοδο του Μεσαίωνα το χρησιμοποιεί για να περάσει τη δική της δογματική γραμμή εστιάζοντας στο συμβολισμό του μαύρου και του άσπρου ως προς τη ζωή, το θάνατο, την αγνότητα και την αμαρτία.

Πολλάκις βλέποντας να παίζουν σκάκι
ακολουθεί το μάτι μου ένα Πιόνι
οπού σιγά, σιγά τον δρόμο βρίσκει
και στην υστερινή γραμμή προφθαίνει
Με τέτοια προθυμία πάει στην άκρη
οπού θαρρείς πως βέβαια εδώ θ αρχίσουν
οι απολαύσεις του κ οι αμοιβές του.
Πολλαίς στον δρόμο κακουχίαις βρίσκει.
Λόγχαις λοξά το ρίχνουν πεζοδρόμοι,
τα κάστρα το χτυπούν με ταίς πλατειαίς των
γραμμαίς. μέσα στα δύο τετράγωνά των
γρήγοροι καβαλλάρηδες γυρεύουν
με δόλο να το κάμουν να σκαλώσει.
κ εδώ κ εκεί με γωνιακή φοβέρα
μπαίνει στον δρόμο του κανένα πιόνι
απ το στρατόπεδο του εχθρού σταλμένο.

Αλλά γλιτώνει απ τους κινδύνους όλους
και στην υστερινή γραμμή προφθαίνει.

Τι θριαμβευτικά που εδώ προφθαίνει,
στην φοβερή γραμμή την τελευταία,
τι πρόθυμα στον θάνατό του αγγίζει!

Γιατί εδώ το Πιόνι θα πεθάνει
κ ήσαν οι κόποι του προς τούτο μόνο.
Για την βασίλισσα, που θα μας σώσει,
για να την αναστήσει από τον τάφο
ήλθε να πέσει στού σκακιού τον Άδη.

Το πιόνι, Κ.Π. Καβάφης

Το σκάκι απασχόλησε τόσο τη λογοτεχνία όσο και το σινεμά, και την ζωγραφική σαν θέμα περισσότερο από κάθε άλλο παιχνίδι κάτι που μας κάνει σίγουρα να αναρωτηθούμε τι είναι αυτό που γοήτευσε τόσο πολύ τους καλλιτέχνες από όλους τους χώρους ώστε να επικεντρώσουν το βλέμμα τους στο συγκεκριμένο παιχνίδι; Ο μυστικισμός ; Οι συμβολισμοί που κρύβονται πίσω από ένα ευφάνταστο παιχνίδι ;Ή μήπως το γεγονός ότι το σκάκι είναι ένας καθρέφτης της πραγματικής ζωής;

Προσεκτικὸ κι ἀσάλευτο, βουβὸ κι ἀφαιρεμένο,
στὸ μαῦρο ἢ τ᾿ ἄσπρο, ὑπάκουο, πηδάει καὶ περιμένει.
Στὸ μαῦρο ἢ τ᾿ ἄσπρο, ἀσάλευτο, βαθειὰ συλλογισμένο,
τὸ σκυθρωπὸ κι ἀμίλητο παιχνίδι λογαριάζει.

Μιὰ κίνηση, ἄλλη κίνηση, μιὰ σκέψη, κι ἄλλη σκέψη.
Τριγύρω οἱ ξύλινοί του ἐχθροὶ κι οἱ ἐπίβουλοι σκοποί τους.
Τὶ νὰ σκεφτεῖ, νὰ σοφιστεῖ καὶ τί νὰ λογαριάσει;
Μὲς τὰ στενὰ τετράγωνα ἐσώθηκεν ἡ σκέψη
κι ἔγινε πιὰ μονότονη καὶ γνώριμη ἡ ζωή του.

Μιὰ κίνηση, ἄλλη κίνηση, μιὰ σκέψη, ἡ ἴδια σκέψη!
Τὸ σιωπηλὸ παιχνίδι του μετρᾶ καὶ λογαριάζει,
μὰ ὅμως τὸ ξέρει πὼς γραφτὸ σ᾿ ὅλη εἶναι τὴ ζωή του,
νὰ ὁρμᾶ μέσα στοὺς ξύλινους ἐχθρούς του καὶ νὰ πέφτει,
στὸ μαῦρο ἢ στ᾿ ἄσπρο, ἡρωικά, κοντὰ στὸ βασιλιά του.

Τ’ άλογο του σκακιού, Μιχαήλ Στασινόπουλος

Ο Benjamin Franklin μεγάλος εφευρέτης στην ιστορία των Ηνωμένων Πολιτειών είναι ο πρώτος αμερικανός που εξέδωσε ένα δοκίμιο πάνω στο σκάκι (The morals of chess, 1786). Μέσα σε αυτό το δοκίμιο τονίζει πως το σκάκι διδάσκει την προοικονομία γιατί αναγκάζει τους σκακιστές να προβλέπουν τις κινήσεις του αντιπάλου τους, την διαύγεια γιατί πρέπει να παρατηρείς με προσοχή τις κινήσεις τους, την ετοιμότητα γιατί πολλές φορές χρειάζεται να προχωρήσεις σε μια κίνηση άμεσα χωρίς να έχεις τον απαραίτητο χρόνο για να σκεφτείς, αλλά το σπουδαιότερο ίσως μάθημα που δίνει σε κάποιον το σκάκι είναι αυτό της ζωής ‘ ενώ όλα μπορεί να δείχνουν γύρω σου ότι πάνε από το κακό στο χειρότερο δεν πρέπει ποτέ να απογοητεύεσαι και να τα παρατάς, αντιθέτως πρέπει να ελπίζεις ότι κάποια στιγμή θα βελτιωθούν και να ψάχνεις αποφασιστικά την λύση στα προβλήματα που παρουσιάζονται.

“Κι έπαιξα σκάκι με τους γλάρους
Πάνω στο σύννεφο που μιμήθηκε το πρόσωπό σου…”

Γιώργος Λίκος
Από το ποίημα: Ωδή στους τσακισμένους γλάρους

Giulio CAMPI –
The Chess Players
1530

Όμορφες αραβικές και περσικές μινιατούρες, ευρωπαϊκοί πίνακες, νεκρές φύσεις, τοπιογραφίες, σχέδια έως και την παρουσίαση από την αφηρημένη τέχνη, το σκάκι είναι παντού. Εντύπωση σίγουρα προκαλεί το γεγονός ότι βλέπουμε σε πολλούς πίνακες έντονη την παρουσία γυναικών στο παιχνίδι ακόμα και όταν πρόκειται για πίνακες του 17^ου και του 18^ου αιώνα κάτι που δείχνει πως το σκάκι δεν ήταν και δεν είναι μόνο αντρική υπόθεση.

Ασθενικός βασιλιάς, λοξός αξιωματικός, φρενιασμένη
βασίλισσα, πύργος ευθύς, πολυμήχανος στρατιώτης
απάνω στην ασπρόμαυρη πορεία
ψάχνει ο ένας τον άλλο και συγκρούονται σ’ επίμονη μάχη.

Δεν ξέρουν πως το σίγουρο χέρι
του παίχτη τους ρυθμίζει τη μοίρα,
δεν ξέρουν πως μια τρομαχτική νομοτέλεια
ελέγχει τις αποφάσεις και τη διαδρομή τους.

Αλλά κι ο ίδιος ο παίχτης είναι αιχμάλωτος
(η έκφραση είναι του Ομάρ) μιας άλλης σκακιέρας
με μαύρες νύχτες και άσπρες μέρες.

Ο Θεός κινάει τον παίχτη κι ο παίχτης τα πιόνια.
Μα άραγε ποιος Θεός, πίσω από το Θεό, κινάει το νήμα
της σκόνης και του χρόνου, του ονείρου και της αγωνίας;

Το σκάκι, Μπόρχες

Sofonisba ANGUISSOLA – Πορτρέτα από τις αδερφές του καλλιτέχνη να παίζουν σκάκι
1555

Σήμερα εξακολουθούν να υπάρχουν καλλιτέχνες που εμπνέονται από το σκάκι. Η ένταξη του στα σχολεία, η διοργάνωση διαγωνισμών, καθώς και η ίδρυση συλλόγων σκακιστών δείχνουν πώς αναγνωρίζεται η σπουδαιότητά του και η συμβολή του στην καλλιέργεια της οξύνοιας, της στρατηγικής και της ορθολογικής σκέψης.

Και αν ο ελεύθερος χρόνος μας μειώνεται όλο και περισσότερο το παιχνίδι δεν θα πρέπει να χάνει τη θέση του μέσα σε αυτόν. Οι γονείς επικεντρώνονται στην συσσώρευση γνώσεων ώστε να προετοιμάσουν τα παιδιά τους για ένα δύσκολο, αβέβαιο και άκρως ανταγωνιστικό περιβάλλον. Ωστόσο, αν κάτι μας δείχνει το παράδειγμα του σκακιού είναι πως το παιχνίδι λειτουργεί παιδαγωγικά όχι μόνο για τα παιδιά αλλά και για τους μεγαλύτερους. Η ζωή μας δεν έχει μόνο μαύρα ή άσπρα πιόνια ‘ έχει και τα δύο. Η ζωή δεν θα έχει μόνο νίκες αλλά και ήττες. Κάθε κίνηση προϋποθέτει σκέψη, θάρρος και ρίσκο. Το σκάκι είναι το παιχνίδι που αποδεικνύει πώς δεν είναι πάντα οι φαινομενικά ισχυροί που κερδίζουν. Μια βασίλισσα μπορεί να ηττηθεί από ένα απλό πιόνι.

Πλούσιο σε νοήματα και σε συμβολισμούς, παίχτες και πιόνια, κινήσεις, ήττες και νίκες, μια σκακιέρα, 2 χρώματα.

Μαρία Ξυπολοπούλου

https://antikleidi.com/author/xypolopoulou/

by Αντικλείδι , https://antikleidi.com

Συναφές:

Ο σκακιστής φιλόσοφος Εμμάνουελ Λάσκερ

Ο Σίσσα και το Σκάκι

Η αιχμαλωσία της Βασίλισσας

Το παράδειγμα της Αρμενίας στο σκάκι.

Μαρία Ξυπολοπούλου

Γεννήθηκα και μεγάλωσα στην Αθήνα. Τελείωσα τη Γαλλική γλώσσα και φιλολογία , τμήμα της φιλοσοφικής σχολής Αθηνών. Τα γαλλικά αποτελούν δεύτερη γλώσσα για εμένα καθώς μπήκαν στη ζωή μου από όταν ήμουν 5 χρονών. Και από τότε έμελλε να μην τα αποχωριστώ ποτέ. Μέσα από τις σπουδές μου έμαθα να αγαπάω την διαφορετικότητα, γνώρισα έναν άλλο τρόπο σκέψης και οργάνωσης του λόγου και απέκτησα μια πιο σφαιρική παιδεία. Έχω ασχοληθεί με το χορό, την κολύμβηση, τη μουσική(κιθάρα), το θέατρο(συμμετοχή σε ομάδες, σεμινάρια,εργαστήρια) και τον εθελοντισμό. Η τέχνη και το γράψιμο έχουν ξεχωριστή θέση μέσα μου και στη ζωή μου. Επιμελούμαι δική μου στήλη σε ηλεκτρονικό περιοδικό και ασχολούμαι γενικά με τη συγγραφή και σύνταξη κειμένων πάνω στον τομέα της τέχνης. Στο αντικλείδι θα αφήσω για λίγο στην άκρη την καλλιτεχνική μου φύση και θα δείξω μια άλλη μου πλευρά μέσα από κείμενα γενικού ενδιαφέροντος και προβληματισμού.