Είμαστε σκαντζόχοιροι του διαδικτύου;

Είμαστε σκαντζόχοιροι του διαδικτύου; Πώς να επιβιώσουμε σε έναν κόσμο που δε φτιάχτηκε για εμάς.

Φαντάσου ότι είσαι σκαντζόχοιρος. Ένα βράδυ, καθώς βγαίνεις να βρεις τροφή, φτάνεις σε έναν δρόμο. Ξεκινάς για να τον διασχίζεις όταν, ξαφνικά, δύο λευκά μάτια εμφανίζονται στον ορίζοντα, λαμπερά σαν μικροί ήλιοι. Τα μάτια ανήκουν σε ένα θορυβώδες, μεταλλικό τέρας που έρχεται καταπάνω σου. Τι κάνεις;

Το πρώτο πράγμα που σου έρχεται αυθόρμητα είναι αυτό που έχεις μάθει να κάνεις καλύτερα: σταματάς και τυλίγεσαι σε μια αιχμηρή μπάλα. Αυτή η στρατηγική έσωζε τους προγόνους σου όταν τους εντόπιζε κάποιο αρπακτικό και έτσι το ξανασκεφτόταν αν τελικά είσαι το κατάλληλο γεύμα για να ασχοληθεί. Όμως τώρα τι κάνουμε; Τώρα, δύο τόνοι μετάλλου δεν θα αναρωτηθούν τίποτα. Θα σε κάνουν “πίτα”.

Μοναδική σου ελπίδα επιβίωσης θα ήταν να συνεχίσεις να κινείσαι όσο πιο γρήγορα μπορείς και να βγεις από τον δρόμο πριν σε προλάβει το τέρας. Αξιολογώντας την κατάσταση λογικά, αυτή θα ήταν η καλύτερη κίνηση. Όμως είσαι σκαντζόχοιρος. Και σκέφτεσαι σαν σκαντζόχοιρος. Οπότε θα γίνεις μπάλα.

Σήμερα τα πράγματα γύρω σου έχουν αλλάξει δραματικά. Η εξέλιξη δεν έχει διορατικότητα, δε βλέπει τόσο μπροστά, διαμορφώνει οργανισμούς στο παρόν με βάση το παρελθόν τους, όχι με ορίζοντα τις ανθρώπινες κατασκευές. Όταν ανέπτυξες (εσύ, ο σκαντζόχοιρος) την άμυνα της μπάλας, αυτή ήταν αποτελεσματική. Δεν υπήρχαν δρόμοι, ούτε μεταλλικά τέρατα που κινούνταν με ταχύτητες απλησίαστες για ένα μικρό θηλαστικό. Δεν υπήρξε αρκετός χρόνος για να εξελιχθεί κάποιος ειδικός μηχανισμός άμυνας για αυτή τη νέα απειλή.

Αυτό είναι ένα από τα παραδείγματα αυτού που ο εξελικτικός ψυχολόγος Steve Stewart-Williams περιγράφει ως “υστέρηση γονιδιώματος” ή “εξελικτική αναντιστοιχία” (evolutionary mismatch), δηλαδή ένα χάσμα ανάμεσα στο περιβάλλον στο οποίο εξελίχθηκαν τα χαρακτηριστικά μας και στο περιβάλλον όπου ζούμε σήμερα.

Και εμείς οι άνθρωποι; Είμαστε, με πολλούς τρόπους, στην ίδια κατάσταση με τον σκαντζόχοιρο. Ζούμε μέσα σε ευθείες γραμμές, ορθές γωνίες και αυστηρά χρονοδιαγράμματα. Με αυτοκίνητα και καθρέφτες, με φώτα νέον αντί για αστέρια, με απεριόριστη πρόσβαση σε θερμίδες και ελάχιστη ανάγκη να κινηθούμε. Με κάμερες, πόζες και πόλεις τόσο μεγάλες όσο μυρμηγκοφωλιές. Και, φυσικά, με το διαδίκτυο: έναν εικονικό κόσμο αλγορίθμων που στοχεύουν τα πιο αρχαία κυκλώματα ανταμοιβής του εγκεφάλου μας (βλ. ντοπαμίνη).

Πώς, λοιπόν μπορούμε να προσαρμοστούμε στον ψηφιακό λαβύρινθο; Πώς να αποφύγουμε τα μεταλλικά τέρατα του διαδικτύου: την παραπληροφόρηση, τις πλαστές ειδήσεις, την προπαγάνδα, το like farming, το phishing και τα scams; Και δεν σταματά εδώ, πλέον έρχεται με μεγάλη φόρα η τεχνητή νοημοσύνη που μπορεί να παράγει “αληθοφανή ψεύδη” και deepfakes με ιλιγγιώδη ταχύτητα. Για να επιβιώσουμε χρειάζεται να κάνουμε τις δικές μας “εξελικτικές παρακάμψεις”. Συγγνώμη για την επανάληψη αλλά θα σας ξαναπώ μερικά:

• Think before you like. Μην αδιαφορείς.
• Κάνε παύση παύση πριν κοινοποιήσεις: Σκέψου λίγο. Ποια είναι η πηγή; Ταιριάζει χρονικά; Ποιος ωφελείται;
• Καλλιέργεια ψηφιακού αναλφαβητισμού: Ενημερώσου για τις βασικές τεχνικές της κοινωνικής μηχανικής και πως δουλεύουν οι αλγόριθμοι.
• Διατροφική και ψηφιακή νηστεία. Κάνε μικρά διαλείμματα από την υπερκατανάλωση (περιεχομένου ή θερμίδων).
• Χτίσε κοινότητες εμπιστοσύνης κι επιβεβαίωσης. Μη λες δεν πειράζει. Διασταύρωσε τα γεγονότα σε περισσότερες από μία αξιόπιστες πηγές.
• Δεν είναι κακό να πληρώσεις και καμιά φορά. Θες επιβεβαιωμένο περιεχόμενο ή δωρεάν σκουπίδια;
• Εκπαίδευσε τα “ένστικτά” σου: Η κριτική σκέψη χρειάζεται συνεχή επανάληψη, όχι μια φορά και τελειώσαμε.

Ο σκαντζόχοιρος δεν μπορεί να μάθει εύκολα να κάνει κάτι διαφορετικό. Εμείς όμως μπορούμε. Η εξέλιξη ίσως δεν έχει διορατικότητα, αλλά εμείς έχουμε. Το ερώτημα είναι: θα τη χρησιμοποιήσουμε για να φτιάξουμε νέες “άμυνες” στον κόσμο που δημιουργήσαμε; Θα προλάβουμε να ανταποκριθούμε στις αλλαγές ή θα μας “πατικώσει” η τεχνητή νοημοσύνη;

***

Γ. Γιώτης – Συγγραφέας του βιβλίου Hoax: Οδηγός επιβίωσης στην εποχή της παραπληροφόρησης – Εκδότης Θύραθεν

Αυτό και πολλά ακόμη νέα άρθρα σχετικά με τρόπους προστασίας για λάθη, προκαταλήψεις, παραπληροφόρηση, fake news, συνωμοσιολογία, αλλά και ενίσχυση της κριτικής σκέψης θα βρείτε στη σελίδα του βιβλίου μου στο facebook