Τα οφέλη της κατάρρευσης

Οι κοινωνικές καταρρεύσεις δεσπόζουν στην ιστορία και στη λαϊκή φαντασία, αλλά για το 99% των ανθρώπων, η πτώση των αυτοκρατοριών είχε συχνά και θετικές πλευρές!

Κανείς δεν περπατά ανάμεσα στις άγριες κατσίκες και τα γοργά φίδια του βουνού, στη στέπα όπου φύτρωναν τα ζουμερά φυτά δεν φύεται πια τίποτα, μονάχα το καλάμι του θρήνου… Η Άκκαδ έχει καταστραφεί!

Αυτός ο θρήνος προέρχεται από την Κατάρα της Άκκαδ, ένα ποίημα για την πτώση της αυτοκρατορίας της Άκκαδ, που κυριάρχησε στη Μέση Ανατολή πριν από περισσότερα από 4.000 χρόνια. Κι όμως, περισσότερο μοιάζει με μύθο παρά με ιστορική καταγραφή: παρά τη δραματική γλώσσα, η πρωτεύουσα της Άκκαδ δεν εξαφανίστηκε ποτέ. Παρέμεινε κατοικημένη, και αργότερα ανέλαβαν νέοι βασιλείς: η Τρίτη Δυναστεία της Ουρ. Κι αυτή με τη σειρά της έπεσε, και θυμόμαστε την πτώση της μέσα από λογοτεχνικά κείμενα που γράφτηκαν χρόνια μετά:

«Η μοχθηρή θύελλα που σάρωσε τη χώρα, η θύελλα που κατέστρεψε τις πόλεις, που γκρέμισε τα σπίτια… που έκοψε ό,τι καλό υπήρχε απ’ τη γη.»

Αυτή η “φυσική” καταστροφή αποδόθηκε στον Ενλίλ, θεό των ανέμων. Κι όμως, καμία αρχαιολογική ένδειξη δεν την επιβεβαιώνει. Στην πραγματικότητα, απ’ ό,τι μπορούμε να γνωρίζουμε, η καθημερινή ζωή συνέχισε ακάθεκτη για τους πολίτες της Άκκαδ και της Ουρ. Όπως παρατηρεί ο αρχαιολόγος Γκάι Μίντλετον στο βιβλίο του Κατανοώντας την Κατάρρευση (2017), οι αυτοκρατορίες μπορεί να πέθαναν, αλλά ο μέσος άνθρωπος πιθανόν να μην το αντιλήφθηκε καν.

Μέχρι πρόσφατα, οι περισσότεροι αρχαιολόγοι επικεντρώνονταν στη λάμψη και τη δυναστική εξουσία αυτών των πολιτισμών. Η Άκκαδ μάς άφησε σφηνοειδή γραφή και εντυπωσιακές ζιγκουράτ. Ο βασιλιάς Ουρ-Νάμμα μας χάρισε τον αρχαιότερο γνωστό νομικό κώδικα. Έτσι, η κοινή αντίληψη για πολλές αυτοκρατορίες, όπως η Ρώμη ή οι Τσιν της Κίνας, βασίζεται στα σπουδαία καλλιτεχνικά και αρχιτεκτονικά τους επιτεύγματα — το Κολοσσαίο, το Σινικό Τείχος.

Όμως τα τελευταία χρόνια, αρκετοί ιστορικοί και αρχαιολόγοι έχουν αρχίσει να θέτουν ένα διαφορετικό ερώτημα: πώς βίωνε την κατάρρευση της αυτοκρατορίας ο απλός άνθρωπος; Θα νόμιζε κανείς πως η διάλυση της αυτοκρατορικής δομής σήμαινε πείνα και αστεγία. Κι αυτό είναι πράγματι το σκηνικό που σκιαγραφούν τα ποιήματα του θρήνου. Ωστόσο, τα φυσικά δεδομένα για την υγεία των ανθρώπων δείχνουν μια εντελώς διαφορετική εικόνα.

Ως ερευνήτρια που μελετά τις αιτίες κατάρρευσης πολιτισμών για να αντλήσει διδάγματα για το σήμερα, θεωρώ ότι αυτό έχει σημασία. Στα σχολικά εγχειρίδια, στα μουσεία και στη δημοφιλή κουλτούρα, η ιστορία παρουσιάζεται σαν μια αφήγηση ανόδου και πτώσης — μια πορεία προόδου υπό την κυριαρχία βασιλείων και αυτοκρατοριών, και ύστερα παρακμή και βαρβαρότητα όταν αυτές χάνονται.

Γι’ αυτό και μιλάμε για «χρυσές εποχές» αυτοκρατοριών, που διαδέχονται «σκοτεινοί αιώνες» γεμάτοι βία, φτώχεια και στασιμότητα. Κι όμως, αυτή είναι η ιστορία όπως την έζησαν οι ελίτ. Όχι μόνο παραμορφώνει την κατανόησή μας για το παρελθόν, αλλά επηρεάζει και το πώς φανταζόμαστε την κατάρρευση στο παρόν ή το μέλλον.

Γνωρίζουμε πια τη σκληρότητα της ζωής υπό την κυριαρχία των αυτοκρατοριών, αν και ίσως υποτιμούμε πόσο φρικτή ήταν. Σκηνές όπως η σύλληψη γυναικών για σκλαβοπάζαρα ή οι δημόσιες σταυρώσεις μάς σοκάρουν όταν τις διαπράττει το Ισλαμικό Κράτος — όμως, όπως σημειώνει ο ιστορικός Βάλτερ Σάιντελ, ήταν καθημερινότητα στη Ρώμη στο απόγειό της. Η Ρώμη ήταν μια πυραμιδική αυτοκρατορία, που βρισκόταν σε πόλεμο για πάνω από το 90% του χρόνου της μεταξύ 410 και 101 π.Χ. Στην Κίνα, η δυναστεία των Σανγκ θυσίασε περίπου 13.000 ανθρώπους σε διάστημα δύο αιώνων. Οι Τσιν σκότωσαν 1,5 εκατομμύριο για να ενοποιήσουν την εξουσία.

Κι όμως, όσοι κρίνουν την πρόοδο μόνο με βάση τις τεχνολογικές και οικονομικές εξελίξεις, ίσως θεωρήσουν πως όλα αυτά έγιναν «για το καλό της ανθρωπότητας». Ότι οι αυτοκρατορίες, ναι μεν ήταν σκληρές, αλλά έφεραν ασφάλεια και πρόοδο.

Όμως… ήταν πράγματι καλύτερα για τους ανθρώπους όταν υπήρχε αυτοκρατορία; Υπέφεραν περισσότερο όταν εκείνη έπεφτε;

Για να απαντήσουμε, πρέπει να δούμε την ευημερία των πληθυσμών χιλιάδες χρόνια πίσω. Δύσκολο έργο. Δεν υπάρχουν ιατρικά αρχεία, και τα γραπτά κείμενα είναι προκατειλημμένα. Όμως τα ίδια τα σώματα των ανθρώπων κρύβουν ενδείξεις. Η οστεοαρχαιολογία μελετά τα οστά: λιγότερες βλάβες (κακώσεις, λοιμώξεις) σημαίνουν πιο υγιή σώματα, λιγότερη βία και νόσος. Τα λιγότερα χαλασμένα δόντια δείχνουν καλύτερη, λιγότερο υδατανθρακούχα διατροφή. Κυρίως, το ύψος αποτελεί ένδειξη καλής υγείας, διατροφής και απουσίας λιμού.

Αυτά τα στοιχεία ρίχνουν νέο φως ακόμη και στις πιο «δραματικές» καταρρεύσεις. Πάρτε, για παράδειγμα, την κατάρρευση της Ύστερης Εποχής του Χαλκού στην Ανατολική Μεσόγειο — μια κλασική αφήγηση «χρυσής εποχής» που μετατρέπεται σε σκοτεινή. Οι Μυκηναίοι κατέρρευσαν, οι Φαραώ της Νέας Αιγυπτιακής Αυτοκρατορίας έχασαν την εξουσία, οι Χετταίοι διασπάστηκαν. Κι όμως, δεν ήταν η συντέλεια του κόσμου. Ούτε και αναγκαστικά κακό για τους απλούς πολίτες.

Στην Μυκηναϊκή Ελλάδα, οι βασιλείς ήταν κατά μέσο όρο 6 εκατοστά ψηλότεροι από τους χωρικούς τους (172,5 εκ. έναντι 166,1). Οι Φαραώ και οι γυναίκες τους επίσης ξεπερνούσαν σε ύψος τον γενικό πληθυσμό. Όταν όμως οι αυτοκρατορίες κατέρρευσαν, το ύψος των ανδρών αυξήθηκε σε ολόκληρη την περιοχή — και το ύψος των γυναικών, που αυξανόταν αργά, επιταχύνθηκε.

Παρόμοιο μοτίβο παρατηρείται ακόμα και στην πιο φημισμένη «χρυσή εποχή»: τη Ρωμαϊκή. Όταν η Ρώμη λεηλατήθηκε από τους Βησιγότθους το 410 μ.Χ., ο Άγιος Ιερώνυμος έγραψε:

«Όταν έσβησε το λαμπερό φως όλου του κόσμου… όλος ο κόσμος χάθηκε σε μία πόλη…»

Η πτώση της Ρώμης περιγράφηκε ως καταστροφή. Κι όμως, τα οστά των ανθρώπων λένε άλλα. Πριν την άνοδο της Ρώμης, οι Ιταλοί ψήλωναν σταδιακά. Με την αυτοκρατορία, αυτή η αύξηση σταμάτησε: οι πολίτες ήταν 8 εκ. πιο κοντοί απ’ ό,τι θα ήταν αλλιώς. Ακόμη και στο απόγειό της, οι «βαρβάροι» έξω από τα σύνορα ήταν ψηλότεροι. Κι όταν η Ρώμη κατέρρευσε, οι σκελετοί στην ηπειρωτική Ευρώπη ξαναψήλωσαν, τα χαλασμένα δόντια και οι κακώσεις μειώθηκαν.

Γιατί όμως η κατάρρευση να φέρει ευημερία; Πρώτον, οι αυτοκρατορίες απαιτούσαν φόρους σε σιτηρά. Χωρίς φοροεισπράκτορες, οι άνθρωποι είχαν περισσότερο φαγητό. Επιπλέον, χωρίς την πίεση για «φορολογήσιμες» καλλιέργειες, εμπλούτισαν τη διατροφή τους με ζωική πρωτεΐνη, που ενισχύει τα οστά. Η απομάκρυνση από τις πόλεις σήμαινε λιγότερες επιδημίες.

Κι ένα ακόμη φαινόμενο: η «επίδραση του επιζώντος». Οι καταρρεύσεις οδηγούσαν πράγματι σε θανάτους ή μετακινήσεις, αλλά όσοι έμεναν πίσω είχαν περισσότερη διαπραγματευτική ισχύ, ειδικά στην αγορά εργασίας.

Γι’ αυτό βλέπουμε να αυξάνονται και τα ύψη και οι μισθοί μετά τον Μαύρο Θάνατο του 14ου αιώνα. Το ύψος των γυναικών φαίνεται να μειώνεται, αλλά αυτό πιθανώς οφείλεται σε πρώιμη εμμηναρχή, που επιβραδύνει την ανάπτυξη. Η πρώιμη εμμηναρχή συχνά έρχεται όταν οι συνθήκες ζωής είναι καλύτερες — άρα η μείωση του ύψους μάλλον σημαίνει ότι και οι γυναίκες ωφελήθηκαν.

Ίσως η πιο αγνοημένη αιτία βελτίωσης της υγείας μετά από καταρρεύσεις είναι το εξής: τα περισσότερα κράτη του παρελθόντος ήταν ληστρικά, προκαλώντας τεράστια ανισότητα και φτώχεια. Μια ανασκόπηση 28 προνεωτερικών κρατών (από τη Ρώμη ως το 1947) έδειξε ότι κατά μέσο όρο πλησίαζαν το 75% του θεωρητικά μέγιστου επιπέδου ανισότητας πλούτου — ένα σύστημα όπου ένας τα έχει όλα και οι υπόλοιποι μετά βίας επιβιώνουν. Η πιο συνεπής συνέπεια των καταρρεύσεων ήταν να εξισορροπείται αυτή η ακραία ανισότητα.

***

Αρχική πηγή aeon , μετάφραση epopteia.com