Φωτεινά Εργαλεία με σκοτεινές χρήσεις: Τα κοινά γνωσιακά υλικά της Επιστημονικής και της Συνωμοσιολογικής Σκέψης και το παράδειγμα της Νομπελίτιδας

Μετά από χιλιάδες χρόνια διανοητικού μόχθου, φαίνεται ότι ξαναγυρίζουμε ταπεινά στον Σωκράτη. Αφού κυνηγήσαμε τις “βεβαιότητες” με τα Μαθηματικά, τις Επιστήμες, τις Ιδεολογίες, τους -Ισμούς, τις Θρησκείες, τα μεγαλεπήβολα Φιλοσοφικά Οικοδομήματα, διαπιστώνουμε ότι έχουμε ανυπέρβλητα όρια:

Ότι κάθε φορά που ακουμπάμε μια “αλήθεια”, αυτή εξαφανίζεται μέσα από τα χέρια μας.

Ότι ακόμα και οι μετρήσεις μας επηρεάζονται από την ίδια την μετρητική διαδικασία.

Ότι η γνώση μας θεμελιώνεται σε βάλτο όπως έγραφε ο Karl Popper [1] , και ότι επισκευάζουμε το πλοίο της Γνώσης εν πλω, χωρίς την πολυτέλεια να πιάνουμε ποτέ λιμάνι, όπως εύστοχα παρατήρησε ο O. Neurath, μέλος του “Κύκλου της Βιέννης” [2].

Το παρόν κείμενο επιχειρεί να καταδείξει ότι κάποια κοινά γνωσιακά εργαλεία μπορούν να αξιοποιηθούν τόσο για επιστημονική πρόοδο όσο και για ψευδο-επιστημονική πλάνη, όταν απουσιάζουν θεσμικά και ηθικά αντίβαρα.

Ακόμα και τα “υλικά” με τα οποία χτίζουμε την Επιστήμη εξευγενίζονται από τη χρήση τους και όχι από τη φύση τους. Τέτοια επιστημολογικά “υλικά” είναι η αιτιοκρατία, η μαθηματικοποίηση, η αμφισβήτηση της αυθεντίας, η στατιστική, η αναζήτηση μοτίβων και γενικεύσεων, ο σκεπτικισμός. Η Επιστημονική Μεθόδος, σχηματοποιεί οργανωμένα αυτά τα υλικά ως πολύτιμα εργαλεία, που όμως αν “ξεστρατίσει” η χρήση τους, στρέφονται ενάντια στην ίδια της Επιστήμη. Ας σημειωθεί εδώ, ότι καθόλου δεν ακυρώνεται η αξία τους, επειδή ενίοτε δεν χρησιμοποιούνται ορθά. Όπως κάθε “εργαλείο” έτσι και αυτά τα πνευματικά εργαλεία, δύνανται να παρερμηνευτούν ή να διαστραφεί η χρήση τους.

Αντίθετα, υπάρχουν επιστημονικά “υλικά” όπως η πνευματική εντιμότητα, η διαψευσιμότητα, η διυποκειμενικότητα, η αποδοχή της αβεβαιότητας, η αναθεώρηση υπό το φως νέων δεδομένων, η προσκόλληση στην απόλυτη εκξειδίκευση και πρωτίστως η Σωκρατική πνευματικά μεγαλεπήβολη ταπεινότητα του “δεν γνωρίζω” που δεν συναντώνται ούτε στις ψευδο-επιστήμες, ούτε στην συνωμοσιολογική σκέψη. Ομοίως και η διαφάνεια, η συνεχής, ανοιχτή πνευματική ανατροφοδότηση και η προσεκτική χρήση στατιστικών μεθόδων όπως η κατά Bayes Στατιστική, μπορούν να βελτιώσουν την ανοιχτή έλλογη λογοδοσία.

Υπάρχει κι ένα φαινόμενο που αναδεικνύει το γεγονός της ύπαρξης κάποιων κοινών “υλικών” ανάμεσα στην επιστημονική και την συνωμοσιολογική σκέψη:

Η λεγόμενη “Νομπελίτιδα”: Πρόκειται για ανεκδοτολογικό και ανεπίσημο όρο, που χρησιμοποιείται για να περιγράψει την τάση ορισμένων βραβευμένων με βραβείο Νόμπελ να υιοθετούν παράξενες ή επιστημονικά αβάσιμες θεωρίες συνήθως μετά την βράβευσή τους και συχνά εκτός του τομέα της εξειδίκευσής τους.

Χαρακτηριστικές περιπτώσεις ήταν ο Linus Pauling, με δύο Νόμπελ Χημείας και Ειρήνης, που υποστήριξε ότι η βιταμίνη C έχει αντικαρκινική δράση. Ο Philipp Lenard με Νόμπελ Φυσικής, που υποστήριζε περίεργες ναζιστικές ψευδο-επιστημονικές θεωρίες. Ο Alexis Carrel, με Νόμπελ Ιατρικής, που στήριζε την ψευδο-επιστήμη της Ευγονικής. Ο Charles Richet, με Νόμπελ Ιατρικής που πίστευε στα φαντάσματα, ο Johannes Fibiger και ο Luc Montagnier που υποστήριζε την “μνήμη του νερού”. Ο διαβόητος James Watson που βραβεύτηκε με Νόμπελ για την ανακάλυψη της δομής του DNA αλλά φαίνεται ότι η ανακάλυψη θα όφειλε τουλάχιστον να αποδοθεί και σε γυναίκα συνάδελφό του ενώ εξέφρασε βαρείες ρατσιστικές απόψεις. Ο Kary Mullis που διατεινόταν ότι το AIDS δεν οφείλεται στον ιο HIV.

Προφανώς, αυτός ο μικρός κατάλογος, είναι ασήμαντος αριθμητικά έναντι του πλήθους αξιόλογων ανθρώπων που τιμήθηκαν με βραβείο Nobel.

Η “Νομπελίτιδα” , δείχνει – χωρίς να επιτρέπεται η γενίκευση – ότι τα ίδια “υλικά” με τα οποία μπορεί να δομηθεί η επιστημονική πρόοδος, μπορούν να οδηγήσουν σε θεωρίες συνωμοσίας και ψευδο-επιστήμης, αν χρησιμοποιηθούν με λανθασμένο τρόπο.

Ειδικώς δε, όταν συνδυάζονται με αλαζονεία, αδυναμία θέασης της συνολικής εικόνας της επιστήμης, επέκταση σε τομείς που δεν έχουν εξειδίκευση, ολιστικές θεωρήσεις, γνωστικές προκαταλήψεις όπως η πλάνη της επιβεβαίωσης. Επιπλέον, όταν υφίσταται αδυναμία λήψης ανατροφοδότησης λόγω αίσθησης μεγαλείου και υπερβολικής εικόνας αυθεντίας στα ΜΜΕ, έλλειψη λογοδοσίας, εμπλοκή με ακραία πολιτικά ρεύματα και κοινωνική/επιστημονική απομόνωση.

Είναι σαφές, ότι ακόμα και διακεκριμένοι επιστήμονες, δεν είναι άνοσοι σε γνωστικά σφάλματα και πλάνες, όπως η πλάνη της επιβεβαίωσης, η υπερεκτίμηση της αυθεντίας, το φαινόμενο Dunning-Kruger εκτός του πεδίου μας και το motivated reasoning.

Σε καμία περίπτωση δεν επιτρέπεται, όμως, να γενικεύουμε και μάλιστα εκ των προτέρων, για το πλήθος αξιόλογων επιστημόνων και φωτεινών προσωπικοτήτων που έλαβαν επαξίως το βραβείο Nobel. Η παρούσα ανάλυση επιθυμεί απλώς, να δείξει πόσο προσεκτικοί και προσηλωμένοι στην Επιστημονική Μέθοδο οφείλουμε να είμαστε, ακόμα και έναντι της Αυθεντίας. Όταν συγχέουμε τη θέση ενός επιστήμονα με τη θέση της ίδιας της Επιστήμης διαπράττουμε ένα μεθοδολογικό σφάλμα αφού η Επιστήμη είναι ανοιχτή, διυποκειμενική και σκληρά ελεγχόμενη διεργασία.

Από τα παραπάνω, γίνεται σαφές όμως, ότι μερικά δομικά υλικά της επιστημονικής μεθόδου, είναι ιδιαίτερα επιρρεπή στην κατάχρηση. Επί παραδείγματι, όταν η αμφισβήτηση της αυθεντίας γίνεται πνεύμα αντιλογίας, όταν η αιτιοκρατία μετατρέπεται σε μεταφυσική τελεολογία και σκοτεινή αναζήτηση κρυμμένων “υπαιτίων”. Όταν η επιστημονική αναζήτηση μοτίβων μετατρέπεται σε συνωμοσιολογική αποφενία, όταν η μαθηματική τεκμηρίωση της επιστήμης μετατρέπεται σε ρητορική, ανούσια και παραπλανητική χρήση στοιχείων και αριθμών [3]. Ιδιαίτερης μνείας χρήζει η Στατιστική, όταν μετατρέπεται σε εργαλείο ψευδολογίας [4], όπως έγραψε στο βιβλίο του “How to lie with Statisics” του Darrell Huff.

Η Επιστήμη, είναι μια εξαιρετικά επιτυχημένη γνωσιακή διαδικασία, ίσως η πλέον επιτυχημένη πνευματική δραστηριότητα στην ανθρώπινη ιστορία. Όπως και στο παράδειγμα της “Νομπελίτιδας” [5] , έτσι και στην Επιστήμη θα συναντήσουμε ενίοτε το φαινόμενο που ονομάζεται “Ύβρις της Επιτυχίας”. Εδώ, υπεισέρχεται η αξία των Θεσμών της Επιστημονικής Κοινότητας, που απαιτείται να είναι ισχυροί, προσεκτικοί και προσηλωμένοι στην Επιστημονική Μέθοδο, ώστε να μην μένουν αναπάντητες οι ψευδο – επιστημονικές απόψεις και οι θεωρίες συνωμοσίας, ακόμα κι αν προερχονται από τα χείλη εξεχόντων μελών της. Η Αυθεντία λογοδοτεί για τις θέσεις της και δεν είναι άνοση στην κριτική. Οι ίδιοι οι επιστήμονες μάλιστα, απαιτείται να υποβάλλουμε τις θέσεις μας σε συνεχή Διαψευσιοκρατικό έλεγχο και Αναθεώρηση υπό το φως νέων δεδομένων. Αυτές οι καλές πρακτικές άλλωστε, έχουν ισχυρότατη φιλοσοφική και πρακτική θεμελίωση στο έργο του Popper αλλά και του Bayes.

Συμπερασματικά, η Επιστημονική Μέθοδος, δεσμεύει όλους όσους υπηρετούμε το επιστημονικό ιδεώδες και ανάμεσά μας και τα πλέον διακεκριμένα μέλη της επιστημονικής κοινότητας, που οφείλουν μάλιστα να είναι ακόμα πιο προσεκτικά, αφού αποτελούν επιστημονικό αλλά και κοινωνικό πρότυπο.

Τα πνευματικά “υλικά” και τα “εργαλεία” που χρησιμοποιούμε στην Επιστήμη, μπορεί να έχουν φωτεινές αλλά και σκοτεινές χρήσεις και πτυχές.

Είναι καιρός να δώσουμε ξανά την κοινωνική αναγνώριση που της αξίζει στην έκφραση: “Δεν γνωρίζω”, αφού στην εποχή μας αποτελεί μεθοδολογικό εργαλείο υψηλής αξίας και όχι έκφραση αδυναμίας ή ανικανότητος.

Ιακωβής Παναγιώτης MD, PhD
Καρδιολόγος
Επεμβατικός Καρδιολόγος
Γενικός Αρχίατρος ε.α
Επιστημολόγος

*******

Βιβλιογραφικές Αναφορές

[1] Popper, K. R. (1959). The Logic of Scientific Discovery. London: Hutchinson. (Στο έργο αυτό ο Popper αναλύει πώς η επιστημονική γνώση βασίζεται σε υποθέσεις και διαψευσιμότητα, όχι σε “βέβαιες βάσεις”. Η μεταφορά με το “βάλτο” είναι εμπνευσμένη από παρόμοιες διατυπώσεις του.)

[2] Neurath, O. (1944). The Scientific Conception of the World: The Vienna Circle. (Περιλαμβάνεται στο συλλογικό έργο του κύκλου της Βιέννης. Η παρομοίωση του πλοίου της γνώσης που επισκευάζεται εν πλω αποδίδεται στον Neurath.)

[3] Gigerenzer, G., Gaissmaier, W. (2011). Heuristic Decision Making. Annual Review of Psychology, 62, 451–482. (Αναφορά στον ρόλο που παίζουν τα μαθηματικά και η στατιστική τόσο στην επιστημονική σκέψη όσο και στη ρητορική και πιθανή παραπλάνηση, π.χ. με «νούμερα χωρίς νόημα».)

[4] Huff, D. (1954). How to Lie with Statistics. New York: W.W. Norton & Company. (Το κλασικό έργο που δείχνει πώς η στατιστική μπορεί να χρησιμοποιηθεί με παραπλανητικό τρόπο – αναφορά ευθέως στο κείμενο.)

[5] Ioannidis, J. P. A. (2005). Why Most Published Research Findings Are False. PLOS Medicine, 2(8), e124. (Αν και δεν σχετίζεται άμεσα με τη “Νομπελίτιδα”, το έργο αυτό θεμελιώνει τη συστημική προβληματικότητα σε επιστημονικές δημοσιεύσεις και την ανάγκη θεσμικών αντίβαρων. Επίσης: Callaway, E. (2012). Nobel disease. Nature, 488(7412), 264. [Η πιο άμεση και επίσημη πηγή για το φαινόμενο “Nobel disease” ή «Νομπελίτιδα».])