Martha Nussbaum – Δημιουργώντας ικανότητες

Σε γενικές γραμμές, η Θεωρία των Ικανοτήτων, στη δική μου εκδοχή, επικεντρώνεται στην προστασία περιοχών της ελευθερίας που είναι τόσο κεντρικές, ώστε η αποστέρησή τους μπορεί να οδηγήσει σε μια ζωή μη αντάξια της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Όταν μια ελευθερία δεν είναι τόσο κεντρική, θα αφεθεί στις συνήθεις διεργασίες της πολιτικής διαδικασίας. Μερικές φορές είναι σαφές ότι μια δεδομένη ικανότητα είναι κεντρική με τον ακόλουθο τρόπο: για παράδειγμα, επικρατεί συναίνεση γύρω από τη σημασία της πρωτοβάθμιας και της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης.

Για εμένα, είναι εξίσου ξεκάθαρο και το ότι η δεξιότητα του να σφυρίζει κανείς το Yankee Doodle Dandy κάνοντας κατακόρυφο δεν είναι κεντρικής σημασίας και δεν αξίζει ένα ιδιαίτερο επίπεδο προστασίας. Υπάρχουν, όμως, περιπτώσεις, για τις οποίες άργησε να επέλθει συναίνεση: για παράδειγμα, δεν ήταν κατανοητό για πολλούς αιώνες ότι το δικαίωμα μιας γυναίκας να αρνείται στον σύζυγό της την ερωτική πράξη ήταν όψη ενός κρίσιμου δικαιώματος, αυτού της σωματικής ακεραιότητας. Πρέπει, λοιπόν, να λάβει χώρα ένας διάλογος, και ο καθένας να προβάλει τα επιχειρήματά του προσπαθώντας να δείξει ότι μια δεδομένη ελευθερία εμπλέκεται με την ιδέα της ανθρώπινης αξιοπρέπειας.

Αυτό δεν μπορεί να γίνει μέσα από ασαφείς διαισθητικές επικλήσεις στην ιδέα της αξιοπρέπειας από μόνη της: πρέπει να γίνει συζητώντας πάνω στη σχέση της υποτιθέμενης αξίωσης με άλλες υπάρχουσες αξιώσεις, σε μια μακρά και λεπτομερειακή διαδικασία – δείχνοντας για παράδειγμα τη σχέση του σεβασμού της σωματικής ακεραιότητας μέσα στο σπίτι με την πλήρη ισότητα των γυναικών ως πολιτών και εργαζομένων, με την συναισθηματική και τη σωματική υγεία τους κοκ. Βεβαίως θα υπάρξουν ασαφείς περιπτώσεις. Τι γίνεται για παράδειγμα με το δικαίωμα στην πολυγαμία; Το δικαίωμα για σχολική εκπαίδευση στο σπίτι; Επειδή η Θεωρία δεν αναγνωρίζει αξία στις υφιστάμενες, διαμορφωμένες προτιμήσεις των ανθρώπων (που μπορεί να έχουν διαστρεβλωθεί κατά πολλούς τρόπους), κρίσιμη είναι η ποιότητα του επιχειρήματος και όχι ο αριθμός των οπαδών αυτού. Από την άλλη, είναι προφανές ότι η Θεωρία θα αφήσει πολλά πράγματα ανοιχτά, ώστε να διευθετηθούν από την πολιτική διαδικασία.

Αναλογιζόμενοι τα διάφορα πεδία της ανθρώπινης ζωής στα οποία οι άνθρωποι κινούνται και δραστηριοποιούνται, η παρούσα εκδοχή της Θεωρίας των Ικανοτήτων σε σχέση προς την κοινωνική δικαιοσύνη θέτει το ερώτημα: «τι χρειάζεται μια ζωή αντάξια της ανθρώπινης αξιοπρέπειας;» Κατ’ ελάχιστον, χρειάζεται τις δέκα Κεντρικές Ικανότητες σε ένα επαρκές ελάχιστο επίπεδο προστασίας. Αν υποθέσουμε ότι συμφωνούμε όλοι πως μια κυβέρνηση έχει τον ρόλο να κάνει τους ανθρώπους ικανούς να επιδιώξουν μια ζωή αξιοπρεπή και στοιχειωδώς ανθίζουσα, τότε συνάγεται ότι μια αξιοπρεπής πολιτική δομή πρέπει να εξασφαλίζει σε όλους τους πολίτες τουλάχιστον το ελάχιστο επίπεδο προστασίας ως προς τις παρακάτω δέκα Κεντρικές Ικανότητες:

1. Ζωή. Το να μπορεί να διάγει κάποιος μια ζωή κανονικού μήκους, να μην πεθαίνει πρόωρα, ή να μην περιορίζεται πρόωρα σε μια κατάσταση που δεν αξίζει πια να τη ζει.
2. Σωματική υγεία. Το να μπορούμε να έχουμε καλή υγεία, περιλαμβανομένης της αναπαραγωγικής υγείας, να θρεφόμαστε επαρκώς, να έχουμε κατάλληλη στέγη.
3. Σωματική ακεραιότητα. Το να μπορούμε να κινούμαστε ελεύθερα από μέρος σε μέρος, να είμαστε προστατευμένοι από βίαιες επιθέσεις, περιλαμβανομένης της σεξουαλικής επίθεσης και της ενδοοικογενειακής βίας, το να έχουμε ευκαιρίες για σεξουαλική ικανοποίηση και για επιλογή σε ζητήματα αναπαραγωγής.
4. Αισθήσεις, φαντασία και σκέψη. Το να είμαστε σε θέση να χρησιμοποιούμε τις αισθήσεις μας, τη φαντασία μας, τη σκέψη μας και τον λόγο μας – και να κάνουμε αυτά τα πράγματα με έναν «αληθινά ανθρώπινο» τρόπο, όντας ενημερωμένοι και καλλιεργημένοι μέσω κατάλληλης εκπαίδευσης, η οποία περιλαμβάνει, ενδεικτικά, τη γνώση της γραφής και της ανάγνωσης και βασική μαθηματική και επιστημονική εκπαίδευση. Το να μπορούμε να χρησιμοποιούμε τη φαντασία μας και τη σκέψη μας για την εμπειρία και την παραγωγή έργων και εκδηλώσεων της δικής μας επιλογής, είτε θρησκευτικών, είτε των γραμμάτων, είτε της μουσικής κοκ. Το να μπορούμε να χρησιμοποιούμε τον λόγο μας με τρόπους που προστατεύονται από την ελευθερία της έκφρασης τόσο της πολιτικής όσο και της καλλιτεχνικής, καθώς και από την θρησκευτική ελευθερία. Το να είμαστε σε θέση να έχουμε ευχάριστες εμπειρίες και να αποφεύγουμε τον μη επωφελή πόνο.
5. Συναισθήματα. Το να είμαστε δεμένοι με πράγματα και ανθρώπους έξω από τον εαυτό μας, να αγαπάμε αυτούς που μας αγαπούν και νοιάζονται για εμάς, να πενθούμε στην απουσία τους εν γένει, να αγαπάμε, να πενθούμε, να επιθυμούμε, να αισθανόμαστε ευγνωμοσύνη και δικαιολογημένο θυμό. Το να μην καταστρέφεται η συναισθηματική μας ανάπτυξη από φόβο και αγωνία. (Υποστηρίζοντας αυτή την ικανότητα, υποστηρίζουμε τις ανθρώπινες σχέσεις, που είναι κρίσιμες για την ανθρώπινη ανάπτυξη).
6. Πρακτικός λόγος. Το να είμαστε σε θέση να διαμορφώνουμε μια αντίληψη περί του αγαθού και να εμπλεκόμαστε σε κριτικό στοχασμό για τον σχεδιασμό του βίου μας. (Αυτό συνεπάγεται την προστασία της ελευθερίας της συνείδησης και των θρησκευτικών τύπων).
7. Σχετίζεσθαι [Affiliation]. (A) Το να είμαστε σε θέση να ζούμε μαζί και σε σχέση με τους άλλους, να αναγνωρίζουμε και να νοιαζόμαστε για τα άλλα ανθρώπινα όντα, να συμμετέχουμε σε διάφορες μορφές κοινωνικής διάδρασης, να έχουμε την ικανότητα να έλθουμε στη θέση του άλλου. (Η προστασία αυτής της ικανότητας σημαίνει την προστασία θεσμών που δημιουργούν και καλλιεργούν τέτοιες μορφές συσχέτισης, και ακόμη προστατεύουν την ελευθερία της ενώσεως και τον πολιτικό λόγο). (Β) Το να εξασφαλίζονται οι κοινωνικές βάσεις του αυτοσεβασμού και η απουσία ταπείνωσης, το να μας μεταχειρίζονται ως όντα με ίση αξιοπρέπεια. Αυτό συνεπάγεται προβλέψεις μη διάκρισης στη βάση φυλής, φύλου, σεξουαλικού προσανατολισμού, εθνότητας, κάστας, θρησκείας και εθνικής καταγωγής.
8. Αλλα είδη. Το να έχουμε την ικανότητα να νοιαζόμαστε για τα ζώα, τα φυτά, και τον κόσμο της φύσης και να αναπτύσσουμε σχέσεις μαζί τους.
9. Παιχνίδι. Το να έχουμε την ικανότητα να γελάμε, να παίζουμε και να διασκεδάζουμε με δραστηριότητες αναψυχής·
10. Έλεγχος επί τον περιβάλλοντος μας. (Α) Το πολιτικό περιβάλλον. Το να είμαστε σε θέση να συμμετέχουμε αποτελεσματικά στις πολιτικές διαδικασίες που καθορίζουν τη ζωή μας, το να έχουμε το δικαίωμα στην πολιτική συμμετοχή, στην προστασία της ελευθερίας της έκφρασης και της ένωσης. (Β) Το υλικό περιβάλλον. Το να έχουμε την ικανότητα της ιδιοκτησίας (τόσο επί ακινήτων όσο και επί κινητών αγαθών), και να έχουμε δικαιώματα ιδιοκτησίας σε ίση βάση με τους άλλους, το να έχουμε το δικαίωμα να αναζητήσουμε εργασία σε ίση βάση με τους άλλους, η ελευθερία από αυθαίρετη έρευνα και σύλληψη. Στην εργασία, να είμαστε σε θέση να δουλέψουμε ως ανθρώπινα όντα, εξασκώντας τον πρακτικό λόγο και μπαίνοντας σε ουσιαστικές σχέσεις αμοιβαίας αναγνώρισης με τους άλλους εργαζόμενους.

Παρά το ότι αυτός ο κατάλογος αφορά στην ανθρώπινη ζωή, οι γενικές επικεφαλίδες παρέχουν μια έλλογη βάση για να ξεκινήσουμε να σκεφτόμαστε με πρόσφορο τρόπο και για το τι οφείλουμε σε μη ανθρώπινα όντα. Οι ικανότητες ανήκουν πρώτα και κύρια στα άτομα και μόνο εμμέσως στις ομάδες. Η Θεωρία των Ικανοτήτων ενστερνίζεται την αρχή «κάθε πρόσωπο ως σκοπός». Ορίζει ότι ο στόχος είναι να παραχθούν ικανότητες για κάθε ένα πρόσωπο ξεχωριστά, και όχι να χρησιμοποιηθούν κάποιοι άνθρωποι ως το μέσον για την προαγωγή των ικανοτήτων των άλλων ή του συνόλου.

Αυτή η επικέντρωση στο πρόσωπο διαφοροποιεί σημαντικά τις πολιτικές επιλογές, καθώς πολλές κυβερνήσεις αντιλαμβάνονται την οικογένεια, για παράδειγμα, ως μια ομοιογενή ομάδα που υποστηρίζεται από τη δημόσια πολιτική και δεν εξετάζουν ούτε προωθούν τις ξεχωριστές ικανότητες κάθε μέλους της οικογένειας. Κατά καιρούς, οι δημόσιες πολιτικές, οι οποίες βασίζονται στην προώθηση των ομάδων (για παράδειγμα οι θετικές διακρίσεις), μπορεί να είναι αποτελεσματικά εργαλεία για τη δημιουργία ατομικών ικανοτήτων, αλλά αυτός είναι ο μόνος τρόπος, με τον οποίον μπορούν να δικαιολογηθούν.

Προφανώς οι άνθρωποι κατά καιρούς ταυτίζονται με μεγαλύτερες συλλογικότητες, όπως μια εθνική ομάδα, μια πολιτεία, ή ένα κράτος και είναι περήφανοι για τα επιτεύγματα της ομάδας αυτής. Πολλοί φτωχοί κάτοικοι του Γκουτζαράτ ταυτίζονται με τα συνολικά αναπτυξιακά επιτεύγματα του κρατιδίου τους, παρά το ότι οι ίδιοι δεν κερδίζουν και πολλά από αυτά. Η Θεωρία των Ικανοτήτων, ωστόσο, θεωρεί κάθε πρόσωπο άξιο ίσου σεβασμού και συνεκτίμησης, ακόμη και αν τα ίδια τα πρόσωπα δεν βλέπουν έτσι τους εαυτούς τους. Η Θεωρία των Ικανοτήτων δεν βασίζεται στην ικανοποίηση υπαρχόντων προτιμήσεων.

***

Πηγή: Martha C. Nussbaum – Δημιουργώντας Ικανότητες. Η θεωρία της ανθρώπινης ανάπτυξης

by Αντικλείδι , https://antikleidi.com