Αντικλείδι

Οι μάζες αρνούνται να αναγνωρίσουν το τυχαίο που διέπει την πραγματικότητα.

Η άρνηση του τυχαίου στη ζωή μας, το μίσος για την αβεβαιότητα, ανοίγουν διάπλατα το δρόμο στη μυθοπλασία, την προπαγάνδα, τις ιδεοληψίες τον λαικισμό, την παραμυθία, τη συνωμοσιολογία ακόμη και τον ολοκληρωτισμό.

Γράφει ο Pierre-André Taguieff στο βιβλίο του “Σύντομη πραγματεία περί συνωμοσιολογίας” τα εξής:

“[..] Όπως σημείωνε η Χάννα Άρεντ, στις αρχές της δεκαετίας του 1950: «Η αποτελεσματικότερη μυθοπλασία της ναζιστικής προπαγάνδας ήταν η επινόηση της διεθνούς εβραϊκής συνωμοσίας». Έμενε να εξηγηθεί ωστόσο γιατί αυτή η προπαγάνδα ήταν τόσο αποτελεσματική — πώς δηλαδή έπεισε και κινητοποίησε κόσμο.

Η Αρεντ απαντά ότι στη ναζιστική ιδεολογία η άρνηση του τυχαίου και των γεγονότων χωρίς σπουδαιότητα συμβαδίζει με τη νοοτροπία των μαζών «που δεν πιστεύουν σε τίποτα ορατό»: «Δεν εμπιστεύονται τα μάτια και αυτιά τους, αλλά μόνον τη φαντασία τους, η οποία ερεθίζεται από οτιδήποτε φαίνεται οικουμενικό και συνεκτικό ”Με άλλα λόγια, «οι μάζες αφήνονται να πεισθουν όχι από τα γεγονότα, ακόμα και τα επινοημένα, αλλά μόνον από τη συνεκτικότητα του συστήματος στο οποίο ανήκουν» Οι σύγχρονες μάζες είναι αχόρταγες από ιδεολογική άποψη: η ιδεολογία ικανοποιεί την ανάγκη τους για μια συνολική οπτική που τα ερμηνεύει όλα.

Η Αρεντ υπογραμμίζει τη σπουδαιότητα αυτής της λαϊκής απαίτησης για συνεκτικότητα, που προκαλεί την απόρριψη του πραγματικού —των εμπειρικών δεδομένων και ευνοεί την ψευδο-επεξηγηματική μυθοπλασία: «Οι μάζες αρνούνται να αναγνωρίσουν το τυχαίο που διέπει την πραγματικότητα. Η προδιάθεσή τους είναι ιδεολογική: οι ιδεολογίες εξηγούν τα γεγονότα σαν να είναι απλά παραδείγματα των νόμων, εκμηδενίζοντας τις συμπτώσεις και επινοώντας μιαν ανώτερη, οικουμενική εξουσία από την οποία απορρέουν όλα τα ατυχήματα».

Η αποτελεσματικότητα της ολοκληρωτικής προπαγάνδας ποντάρει τόσο στην έντονη επιθυμία των —διεσπαρμένων και αποκομμένων από τις ρίζες τους— μαζών να «αποδράσουν από την πραγματικότητα», να «απορρίψουν έναν κόσμο στον οποίο μόνο υποχρεωτικά διαβιούν και τον οποίο δεν μπορούν να υπομείνουν περισσότερο», όσο και στη «δίψα για παραμυθία», η οποία αξίζει να σημειώσουμε πως «αποτελεί χαρακτηριστικό του ανθρώπινου πνεύματος, για το οποίο η δομική συνοχή πρέπει να υπερτερεί του απλώς τυχαίου παράγοντα».

Το ακροατήριο που ρέπει στις συνωμοσιολογικές ερμηνείες αναζητεί τρόπους να καθησυχαστεί μέσα σε έναν κόσμο που θεωρεί χαοτικό και εχθρικό. Ο καθησυχασμός επιτυγχάνεται με την απομάκρυνση από την πραγματικότητα.

Η ολοκληρωτική προπαγάνδα στο ναζιστικό και στο λενινιστικό-σταλινικό καθεστώς —καθεστώτα θρεμμένα εξίσου με συνωμοσιολογικές αφηγήσεις— «ανθίζει μέσω της απόδρασης από την πραγματικότητα προς τη μυθοπλασία, από τη σύμπτωση προς τη συνοχή». Η αναζήτηση της συνοχής με κάθε τίμημα τυφλώνει τους ανθρώπους και τους αιχμαλωτίζει σε ένα ερμηνευτικό σύστημα το οποίο υποκαθιστά την πραγματικότητα. Σ’ αυτή την ταχυδακτυλουργία είναι που βασίζονται οι έχοντες την εξουσία: οι «άνθρωποι που κατέχουν τη γνώση» παραμυθιάζουν τους «αδαείς», ικανοποιώντας τους με αυτό ακριβώς που θέλουν να ακούσουν.

Η συνωμοσιολογία λειτουργεί εν ειδει εργαλείου αμφισβήτησης της υπάρχουσας εξουσίας, η οποία καταγγέλλεται ως το ορατό πρόσωπο μιας απόκρυφης δύναμης· από την άλλη όμως, μπορεί να αποτελέσει μέσο διακυβέρνησης, προμηθεύοντας τους ηγέτες με ψεύτικους εχθρούς τους οποίους προσφέρουν στο κοινό: αυτοί οι τρομεροί εχθροί ευθύνονται για όλα τα δεινά των κυβερνωμένων. Αποτελεσματική μέθοδος πράγματι, μέσω της οποίας οι κυβερνώντες αθωώνονται τόσο για τα σφάλματα και την ανεπάρκειά τους όσο και για τα εγκλήματά τους.

ΥΓ. το γλυπτό είναι του Max Leiva