Αντικλείδι

Καρλ Πόπερ – Λογοτεχνία, επιστήμη, δημοκρατία- πώς συνδέονται;

Στην Αθήνα, 530 χρόνια πριν από τη γέννηση του Χριστού, υπήρχε μια Αγορά που, τουλάχιστον πουθενά στην Ευρώπη, δεν είχε ξαναϋπάρξει· μια ελεύθερη αγορά βιβλίων. Ένα μέρος όπου χειρόγραφα βιβλία με τη μορφή ειληταρίων από πάπυρο προσφέρονταν προς πώληση. Τα πρώτα βιβλία που πωλούνταν κατ αυτό τον τρόπο, ήταν τα δύο μεγάλα ομηρικά έπη: η Ιλιάδα και η Οδύσσεια.

Σύμφωνα με μια αναφορά του Κικέρωνα, ο οποίος έζησε 500 χρόνια αργότερα, οφείλουμε στον Πεισίστρατο, τύραννο των Αθηνών εκείνη την εποχή, την καταγραφή των ομηρικών επών. Ο Πεισίστρατος ήταν ένας μεγάλος μεταρρυθμιστής. Ίδρυσε, μεταξύ άλλων, τις δραματικές παραστάσεις στην Αθήνα – το θεσμό, δηλαδή, που αποκαλούμε θέατρο. Ίσως -υποθετικά πάντα- ήταν αυτός ο πρώτος εκδότης του Ομήρου, που εισήγαγε γραφικό υλικό -τον πάπυρο- από την Αίγυπτο και επιφόρτισε πεπαιδευμένους δούλους με το καθήκον της καταγραφής των επών. Ήταν ένας πλούσιος άνθρωπος που χάρισε στους Αθηναίους εορτές και πολλά άλλα σημαντικά πολιτιστικά ευεργετήματα. Αργότερα, υπήρξαν και άλλοι εύποροι Αθηναίοι που λειτούργησαν ως εκδότες.

Προσελκύονταν από το γεγονός ότι η ζήτηση, στην Αθήνα, για τα ομηρικά γραπτά ήταν, ολοφάνερα, ακόρεστη: Όλοι ήθελαν να μάθουν να διαβάζουν-όλοι διάβαζαν Όμηρο. Σε εκπληκτικά μικρό χρονικό διάστημα, τα έργα του Ομήρου έγιναν το αναγνωστικό και η Βίβλος της Αθήνας. Σύντομα, δημοσιεύτηκαν και άλλα βιβλία και έγινε αντιληπτό ότι χωρίς μια βιβλιαγορά δεν μπορεί να υπάρξει δημοσίευση. Η ύπαρξη ενός χειρογράφου (ή, ακόμα και σήμερα, ενός τυπωμένου βιβλίου) σε μια βιβλιοθήκη, δεν αντικαθιστά κατά κανέναν τρόπο την προσφορά του στην αγορά. Και δικαίως συνδυάζουμε την πρώτη δημοσίευση ενός χειρογράφου με την πρώτη προσφορά του στην Αγορά.

Βιβλιαγορά υπήρχε, για μεγάλο διάστημα, μόνο στην Αθήνα (υπολογίζω για σχεδόν 200 χρόνια). Υποθέτουμε ότι η Κόρινθος και η Θήβα ήταν οι πρώτες πόλεις των οποίων οι αγορές ακολούθησαν το παράδειγμα της Αθήνας.

Ποιητές θα υπήρχαν ήδη, φυσικά, από πολύ νωρίτερα, όπως και γραμματείς. Αλλά πρωτίστως στην Αθήνα μπορούσε να αναπτυχθεί λογοτεχνία (η οποία προϋποθέτει το θεσμό της δημοσίευσης) και να υπάρξουν συγγραφείς, όπως ιστορικοί, δημοσιολόγοι, φιλόσοφοι, φυσικοί, μαθηματικοί κ.ο.κ. Μόνο λίγοι από αυτούς τους συγγραφείς ήταν γεννημένοι στην Αθήνα – όπως ο Θουκυδίδης. Αλλά η Αθήνα ασκούσε επάνω τους μια ακαταμάχητη έλξη. Μεταξύ των ξένων συγγραφέων που ήρθαν στην Αθήνα και δημοσίευσαν εκεί τα βιβλία τους, ήταν ο φυσικός επιστήμονας και φιλόσοφος Αναξαγόρας, καθώς και ο λίγο νεότερος, σύγχρονός του, Ηρόδοτος – ο πρώτος μεγάλος ιστορικός. Αμφότεροι έφτασαν από τη Μικρά Ασία στην Αθήνα ως πολιτικοί πρόσφυγες.

Υποθέτω ότι ο Ηρόδοτος δεν κατέγραψε το πολύ εκτεταμένο ιστορικό του έργο με την πρόθεση να το δημοσιεύσει- κάτι που ίσως έπραξε ο Αναξαγόρας, με τη βραχύτερη Φυσική Ιστορία του. Αν αυτό ισχύει, καταδεικνύει την, ακόμη, αβέβαιη στάση των συγγραφέων απέναντι σε μια προσφάτως ανακαλυφθείσα πρακτική της δημοσίευσης. Μια πρακτική, η σημασία της οποίας, ίσως, ακόμη δεν είχε συνειδητοποιηθεί από κανέναν.