Αντικλείδι

Ουμπέρτο Έκο: γιατί η ιστορία είναι δάσκαλος της ζωής

Ο Ουμπέρτο Έκο, τον Οκτώβριο του 2013, είχε εκφωνήσει στον ΟΗΕ μια ομιλία σχετικά με τη σημασία της συλλογικής μνήμης στην κοινωνία. Αυτή την ομιλία μας τη θύμισε πριν λίγες ημέρες η ιταλική εφημερίδα La Repubblica:

“Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης ενδιαφέρονται κυρίως για το παρόν. Βλέπουμε όλο και πιο συχνά στην Ιταλία οι νέοι (συμπεριλαμβανομένων και πολλών φοιτητών), όταν ερωτώνται για γεγονότα που αφορούν, ας πούμε, τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, να μην ξέρουν να ξεχωρίσουν ιστορικά πρόσωπα όπως ο Μπαντόλιο, ο Τσόρτσιλ ή ο Ρούσβελτ – ή να πιστεύουν ότι ο Άλντο Μόρο ήταν ο αρχηγός των Ερυθρών Ταξιαρχιών. Ή ακόμη χειρότερα, να μην μπορούν να περιγράψουν γεγονότα που συνέβησαν ως και δέκα χρόνια πριν από τη γέννησή τους.

Δυστυχώς, μια τέτοια απώλεια μνήμης συμβαίνει και στον κόσμο των ακαδημαικών. Αν πάρω ένα αμερικανικό κείμενο που δημοσιεύτηκε σήμερα για ένα εξειδικευμένο θέμα, μπορεί και να διαπιστώσω ότι η σχετική βιβλιογραφία δεν ξεπερνάει τη δεκαετία του 1980, κάτι που μπορεί να είναι κατανοητό για ορισμένες επιστήμες που αναπτύσσονται, όπως για παράδειγμα εκείνες που ασχολούνται με το μποζόνιο Higgs, αλλά είναι πολύ παράξενο όταν έχουμε να κάνουμε με ανθρωπιστικές επιστήμες.

Θυμάμαι όταν είδα ένα βιβλίο φιλοσοφίας που κάποια στιγμή ανέφερε μια συγκεκριμένη ιδέα του Καντ και μια υποσημείωση που έγραφε «Βλέπε Μπράουν 1982»: Τα κείμενα του Καντ θεωρήθηκαν πολύ παλιά ακόμη και για να συμπεριληφθούν σε υποσημειώσεις.

Σε πολλά έγγραφα που είναι διαθέσιμα στο διαδίκτυο λείπει η ημερομηνία αναφοράς, ενώ θα ήταν σημαντικό να γνωρίζουμε εάν υποβλήθηκαν σε επεξεργασία το 2009, το 2010 ή το 2012: οποιοδήποτε χρονικό βάθος έχει χαθεί. Ένας θρύλος λέει ότι στην εξώπορτα ενός διάσημου αμερικανικού τμήματος φιλοσοφίας κρεμόταν μια πινακίδα που έγραφε

«Δεν επιτρέπεται η είσοδος σε ιστορικούς της φιλοσοφίας».

Και θυμάμαι μια συνομιλία μου με έναν φίλο φιλόσοφο που με είχε ρωτήσει: «Γιατί να γνωρίζουμε τη λογική των Στωικών, όταν η τυπική λογική έχει σημειώσει τόσο μεγάλη πρόοδο από την εποχή τους μέχρι σήμερα και είναι πιο αποτελεσματικό να μελετάς έναν σύγχρονο εγχειρίδιο παρά να κάνεις μια ιστορική αναδρομή;». Αυτό που του απάντησα ήταν ότι:

εάν τυχαία οι Στωικοί έκαναν λάθος, είναι επίσης σημαντικό να γνωρίζουμε την ιστορία των λαθών του παρελθόντος για να τα αποφύγουμε και ότι για να κατανοήσουμε τον Κοπέρνικο είναι απαραίτητο να γνωρίζουμε γιατί ο Πτολεμαίος έκανε λάθος, αφού ο Κοπέρνικος δεν ξεκίνησε από το μηδέν, αλλά ξεκίνησε με την κριτική στις ιδέες του Πτολεμαίου;
Το να μην αγνοούμε την ιστορία της αρχαίας φιλοσοφίας, ή οποιουδήποτε άλλου κλάδου, μπορεί να μας βοηθήσει να μην εφεύρουμε το ζεστό νερό (όπως λέμε στην Ιταλία), και υπάρχουν πολλοί σύγχρονοι μελετητές που σπαταλούν τη νοημοσύνη τους για να ανακαλύψουν ξανά με μάταιες ιδέες που είχαν έχει ήδη εκφραστεί πολύ καθαρά από τους αρχαίους στοχαστές.
το παλιό ρητό historia magistra vitae (η ιστορία είναι ο δάσκαλος της ζωής) είναι πιο σοβαρό από όσο πιστεύεται συνήθως, γιατί, αν ο Χίτλερ είχε διαβάσει κάτι για τον Ναπολέοντα (ή τουλάχιστον τον Πόλεμο και την Ειρήνη του Τολστόι), θα είχε συνειδητοποιήσει ότι είναι πολύ δύσκολο για έναν στρατό να φτάσει στη Μόσχα πριν φτάσει ο χειμώνας – και αν ο Μπους είχε διαβάσει τεκμηριωμένες ιστορικές αναφορές των βρετανικών και ρωσικών προσπαθειών να κερδίσουν έναν πόλεμο στο Αφγανιστάν τον 19ο αιώνα, θα υποψιαζόταν ότι αυτή η χώρα είχε πολλά χαρακτηριστικά γεωγραφικά και κοινωνικά που καθιστούν πολύ δύσκολη την κατάληψη της περιοχής.

Το θέμα που τίθεται εδώ είναι ότι κανένας πολιτισμός (με την ανθρωπολογική έννοια της λέξης, νοούμενος ως σύστημα επιστημονικών και καλλιτεχνικών ιδεών, μύθων, θρησκειών, αξιών και καθημερινών συνηθειών) δεν μπορεί να υπάρξει και να επιβιώσει χωρίς συλλογική μνήμη.

Οι κοινωνίες βασίζονταν πάντα στη μνήμη για να διατηρήσουν την ταυτότητά τους, ξεκινώντας από τον γέρο που, καθισμένος κάτω από ένα δέντρο, έλεγε ιστορίες για την εκμετάλλευση των προγόνων του και τον ιδρυτικό μύθο της φυλής. Και όταν κάποια πράξη λογοκρισίας εξαφανίζει ένα μέρος της μνήμης μιας κοινωνίας, αυτή η κοινωνία περνάει μια κρίση ταυτότητας.”