Φρανς ντε Βάαλ – Άνθρωπος: αλτρουιστής ή υποκριτής;

Θα πρέπει να τρίζουν τα κόκαλα του Δαρβίνου, διότι ο υποτιθέμενος«δαρβινικός κόσμος» απέχει παρασάγγες από αυτό που ο ίδιος οραματίστηκε. Από αυτές τις δηλώσεις απουσιάζει η παραμικρή ένδειξη για τον τρόπο να αρνηθούμε τα γονίδια μας, τα οποία, οι ίδιοι συγγραφείς, άλλες φορές, τα έχουν περιγράφει ως παντοδύναμα.

Όπως και οι απόψεις του Χομπς, του Χάξλεϊ και του Φρόιντ, η σκέψη είναι ενδελεχώς δυϊστική: μάλλον είμαστε κατά το ήμισυ φύση και κατά το ήμισυ πολιτισμός, παρά ένα καλώς ενοποιημένο σύνολο. Η ανθρώπινη ηθικότητα παρουσιάζεται σαν μία λεπτή κρούστα κάτω από την οποία βράζουν αντικοινωνικά, αήθη και εγωιστικά πάθη. Αυτή η άποψη για την ηθικότητα συνοψίστηκε με τον καλύτερο τρόπο από το διάσημο ευφυολόγημα του Γκίσλιν:

«Ξύστε έναν “αλτρουιστή” και δείτε έναν “υποκριτή” να ματώνει» (Ghiselin, 1974).

Έκτοτε η Θεωρία του Επιχρίσματος έχει εκλαϊκευτεί από αμέτρητους δημοσιογράφους, όπως τον Ράιτ (Wright, 1994), που έφτασε στο σημείο να ισχυριστεί ότι η αρετή απουσιάζει από τις καρδιές και τις ψυχές των ανθρώπων και ότι το είδος μας είναι δυνάμει, αλλά όχι φύσει, ηθικό. Θα ρωτούσε κάποιος: «τι γίνεται με τους ανθρώπους που περιστασιακά βιώνουν στον εαυτό τους και στους άλλους κάποιον βαθμό συμπόνιας, αγαθότητας και γενναιοδωρίας;» Μιμούμενος τον Γκίσλιν, ο Ράιτ απαντά ότι το «ηθικό ζώο» είναι ουσιωδώς ένας υποκριτής:

Τόσο η προσποίηση της ανιδιοτέλειας όσο και η συχνή απουσία της αποτελούν εξίσου μέρος της ανθρώπινης φύσης. Ωραιοποιούμε τους εαυτούς μας με αριστοκρατική ηθική γλώσσα, αρνούμενοι τα φτηνά κίνητρα, και υπογραμμίζουμε με έμφαση την κατά περίπτωση ελάχιστη σκέψη μας για το ανώτερο καλό – και μετά σφοδρότητας και υποκριτικά επικρίνουμε τον εγωισμό των άλλων (Wright, 1994: 344)

Οι θεωρητικοί, για να εξηγήσουν πώς καταφέρνουμε να ζούμε με τους εαυτούς μας παρόλο το μασκάρεμα, επικαλέστηκαν την αυταπάτη. Σύμφωνα με το επιχείρημα, λοιπόν, αν οι άνθρωποι σκέφτονται ότι περιστασιακά δεν είναι εγωιστές, θα πρέπει να κρύβουν τα αληθινά κίνητρά τους από το εαυτό τους (π.χ. Badcock, 1986). Κατά τραγική ειρωνεία, οποιοσδήποτε δεν μπορεί να πιστέψει ότι ξεγελάμε τους εαυτούς μας και αισθάνεται ότι στον κόσμο υπάρχει πραγματικά αυθεντική καλοσύνη, θεωρείται πώς έχει ευσεβείς πόθους, και τελικά κατηγορείται ότι ξεγελά τον εαυτό του.

Ωστόσο, μερικοί επιστήμονες αντέτειναν ότι:

Συχνά λέγεται ότι οι άνθρωποι ασπάζονται τέτοιου είδους υποθέσεις [για τον ανθρώπινο αλτρουισμό], διότι θέλουν ο κόσμος να είναι ένας τόπος φιλικός και φιλόξενος. Έτσι, οι υποστηρικτές του εγωισμού και του ατομικισμού, που διατυπώνουν αυτή την κριτική, κάνουν στον εαυτό τους μια φιλοφρόνηση. Χτυπούν τον εαυτό τους φιλικά στην πλάτη, επειδή κοιτούν την πραγματικότητα κατά πρόσωπο. Μας λένε ότι οι εγωιστές και οι ατομικιστές είναι αντικειμενικοί, ενώ οι υποστηρικτές του αλτρουισμού και της επιλογής ομάδας είναι παγιδευμένοι σε μία βολική αυταπάτη (Sober και Wilson, 1998:8-9)

Αυτά τα επιχειρήματα υπέρ και κατά της συμφιλίωσης ανάμεσα στην καθημερινή ανθρώπινη καλοσύνη και στην εξελικτική θεωρία φαίνονται να αποτελούν την ατυχή κληρονομιά του Χάξλεϋ, ο οποίος κατανοούσε πλημμελώς την θεωρία, που τόσο αποτελεσματικά υπερασπιζόταν έναντι των άδικων επικριτών της. Όπως το αντιλαβανόταν ο Μάυρ (Mayr, 1997:250):

«ο Χάξλεϋ, που πίστευε στα τελικά αίτια, απέρριπτε τη φυσική επιλογή και δεν εκπροσωπούσε κατά κανέναν τρόπο την αυθεντική δαρβινική σκέψη… Αν λάβουμε υπόψη μας πόσο μπερδεμένος ήταν ο Χάξλεϋ, θα δούμε ότι είναι ατυχές που ακόμη και σήμερα το δοκίμιό του [για την ηθική] συχνά αναφέρεται ως έγκυρο και αξιόπιστο».

Ωστόσο, θα πρέπει να επισημανθεί ότι ήδη την εποχή του Χάξλεϋ υπήρχε λυσσαλέα αντίθεση στις ιδέες του (Desmond, 1994), μέρος της οποίας προερχόταν από Ρώσους βιολόγους, όπως ο Πιοτρ Κροπότκιν. Δεδομένων των δύσκολων κλιματικών συνθηκών της Σιβηρίας, οι Ρώσοι επιστήμονες κατά παράδοση εντυπωσιάζονταν πολύ περισσότερο από τη μάχη των ζώων ενάντια στα στοιχεία της φύσης, παρά από τις μεταξύ τους μάχες. Κατά συνέπεια υπογραμμιζόταν η συνεργασία και η αλληλεγγύη, σε αντίθεση με την οπτική του «σκύλος τρώει σκύλο» του Χάξλεϋ (Todes, 1969). Το έργο του Κροπότκιν (Kropotkin, 1972 [1902]) “Αμοιβαία βοήθεια”, γραμμένο με μεγάλο σεβασμό για τον Δαρβίνο, υπήρξε συνάμα μία καταγγελία του Χάξλεϋ.

Παρόλο που ο Κροπότκιν δεν διατύπωνε τη θεωρία του με την ακρίβεια και την εξελικτική λογική που συναντάμε στην πρωτοποριακή εργασία του Τράιβερς (Trivers, 1971) για τον αμοιβαίο αλτρουισμό, αμφότεροι προβληματίστηκαν για τις απαρχές της συνεργατικής και εν τέλει της ηθικής κοινωνίας, χωρίς να επικαλούνται ψευδή προσχήματα, σχήματα φροϋδικής άρνησης, ή πολιτισμικής κατήχησης. Σε αυτό αποδείχτηκαν γνήσιοι οπαδοί του Δαρβίνου.

***

Πρωτεύοντα και φιλόσοφοι – Φρανς ντε Βάαλ (Frans de Waal) 

by Αντικλείδι , https://antikleidi.com