Αν η κατάσταση του κόσμου δεν ήταν σήμερα τόσο οριακή, όχι μόνον για τον πολιτισμό αλλά και για τη φυσική επιβίωση του ανθρώπου και του πλανήτη ολόκληρου, το ζήτημα της ουτοπίας και ο τρόπος που τη χρησιμοποιεί η ανθρωπότητα θα έπρεπε να προκαλεί θυμηδία με την ανοησία και τις παιδαριώδεις υπεκφυγές μπροστά στο αληθινό νόημά της. Ακόμη και ο τελευταίος άνθρωπος θεωρεί οποιαδήποτε προσπάθεια για αλλαγή της νοσηρής κατάστασης της κοινωνίας ουτοπική.
Αυτό όμως είναι μια αυτοεκπληρούμενη προφητεία που πρέπει να πάρει τη θέση που της αρμόζει (το τίποτα, δηλαδή!), αντί να προσδίδει σε όποιον την αναφέρει την αίγλη ενός ανύπαρκτου μελαγχολικού στωικισμού και μιας δήθεν βαθυστόχαστης ανάλυσης.
Ας δούμε όμως τα πράγματα αναλυτικότερα, ώστε να ξεδιαλύνουμε το κουβάρι των εννοιών που τόσο εύκολα χρησιμοποιούνται ως αυτονόητες, με συνέπεια να μπερδεύουν ακόμη περισσότερο την κατανόησή μας:
Τι εννοούμε λέγοντας “ουτοπία” πέρα από μια λεκτική ανάλυση φιλολογικού χαρακτήρα; Συνήθως, εννοούμε κάτι το οποίο δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί άμεσα ή σε σύντομο χρόνο, επειδή δεν υπάρχουν οι δυνατότητες για κάτι τέτοιο. Άραγε, η κοινωνική αλλαγή προς το καλύτερο είναι όντως αδύνατη και ποια είναι τα εμπόδιά της; Τα λογικά εμπόδια θα ήταν τα εξής:
Σπανίως η ανικανότητα είναι η αληθινή αιτία της κοινωνικής σήψης. Το σύνηθες αίτιο είναι η έλλειψη βούλησης ή η αντίθετη βούληση, που μπορεί να εκφράζεται ως ηθελημένη άγνοια και αδυναμία. Αυτό όμως δεν καθιστά ουτοπία τη λύση, αλλά αποτελεί ευθέως μία επιλογή για την οποία ο άνθρωπος είναι απόλυτα υπεύθυνος. Και, επειδή όλοι έχουν την ίδια τάση ιδιοτελούς αδράνειας, μπορεί εύκολα να δείξει κανείς ένα αληθινά μεγάλο πλήθος ανθρώπων που δεν κάνουν καμία προσπάθεια για βελτίωση και να το θεωρήσει ανυπέρβλητο εμπόδιο για την ατομική του προσπάθεια. Αλλά η ατομική προσπάθεια κατανόησης του κόσμου και βελτίωσης του εαυτού δεν μπορεί να εμποδίζεται από τη γενική αδράνεια. Το πλήθος ατομικών προσπαθειών θα διευκόλυνε ξαφνικά και την κοινωνική βελτίωση, γιατί η πληθικότητα έχει μεγάλη δύναμη. Όμως μέσα σε μια μαζική άγνοια, ηθελημένη κυρίως, τίποτε δεν πρόκειται να ξεκαθαρίσει προς το καλύτερο.
Γι αυτό είναι ανεπίτρεπτο να αποκαλούμε “ουτοπία” οποιαδήποτε προσπάθεια για σκέψη και επιλογή έξω από τα συνηθισμένα. Θα ήταν ακριβέστερο αν χρησιμοποιούσε κανείς τη λέξη “επιλεγμένος θάνατος” για μια τέτοια ζωή εφησυχασμού, αντί να αποκαλεί “ουτοπία” οτιδήποτε είναι απλά φυσιολογικό και αρμόζον στον μέσο άνθρωπο.
Φυσικά, υπάρχει και μια άλλη λειτουργία της ουτοπίας. Είναι η χρήση που της κάνουν ορισμένοι λεγόμενοι “ιδεαλιστές”, που συλλαμβάνουν ένα όραμα του μέλλοντος μακρινό και προσπαθούν να το περιγράψουν με λεπτομέρειες στο παρόν (ενώ οι συνθήκες δεν είναι κατάλληλες για τέτοια σύλληψη λεπτομερειών) και να το εφαρμόσουν σε έναν κόσμο ολότελα ακατάλληλο. Τέτοιο παράδειγμα θα μπορούσε να είναι το όραμα μιας αδελφωμένης ανθρωπότητας. Αυτό είναι ουτοπικό για το παρόν. Μερικές φορές εκφράζει ένα είδος εγωισμού, γιατί υπάρχει μία βιασύνη να αρπάξει κανείς μία ιδέα ως δικό του δημιούργημα και να δει τα αποτελέσματα της δράσης του. Άλλοτε αποτελεί την κορύφωση των καλύτερων οραμάτων της ζωής στην οποία προσκολλάται κανείς συναισθηματικά. Συνήθως, τέτοια οράματα πρέπει να παραμείνουν ως οδοδείκτες για το μέλλον που πρέπει να υπαγορεύουν σταδιακά βήματα προς συνεργασία και υπευθυνότητα. Αλλά οι ίδιοι οι ιδεαλιστές φοβούνται συχνά μια τέτοια αναμονή, γιατί τη θεωρούν υπαναχώρηση από την καθαρότητα της ιδέας, πράγμα που αποτελεί επίσης μία πνευματική φιλοδοξία, γιατί τόσο η καθαρότητα όσο και η εφαρμογή είναι προς το παρόν ανέφικτες.
Έτσι, βλέπουμε αντίθετες λειτουργίες της έννοιας της ουτοπίας: Στη μία χρησιμοποιείται ως δικαιολογία, για να αποφύγει κανείς να πράξει το εφικτό για λόγους ιδιοτέλειας, και στην άλλη, για να δώσει την ψευδαίσθηση του εφικτού στο ανέφικτο για λόγους φιλοδοξίας.
Η ουτοπία υπό την παραπάνω έννοια της υπόμνησης μιας μακρινής δυνατότητας προς την οποία πρέπει να τείνουμε σταδιακά είναι αναγκαία και χρήσιμη, γιατί εξοικειώνει τους ανθρώπους με νεότερες ιδέες και αναδυόμενες ανάγκες και τους προετοιμάζει με τον πρέποντα τρόπο. Αρκεί να μην περιπέσει κανείς στο ατόπημα να θεωρεί μακρινό το ήδη εφικτό προκαλώντας έτσι οπισθοχώρηση στο παρελθόν ή, αντιθέτως, εφικτό το ανέφικτο προκαλώντας έτσι καταστροφή, χάος και απαξίωση των μεγάλων ιδεών λόγω της πρόωρης και ανώριμης εφαρμογής τους. Σε έναν κόσμο όπου η σκέψη αναπτύσσεται με τέτοια ταχύτητα η ανάγκη για λεπτότερες διακρίσεις των εννοιών προβάλλει πιο αναγκαία από ποτέ και αποτελεί ευθύνη για όλους.
Ιωάννα Μουτσοπούλου
Μέλος της ΜΚΟ Σόλων
(solon.org.gr)
Πηγή: solon
Αντικλείδι , https://antikleidi.com
Συναφές:
Ένα από τα μεγαλύτερα παράδοξα της σύγχρονης επιστήμης είναι ότι ενώ συνθέτει μια ηγεμονική κουλτούρα,…
Από όλες τις προφητικές γνώσεις που μπορεί να βρει κανείς στο κλασικό μυθιστόρημα του Όργουελ,…
Το 1784, σε ένα δοκίμιό του με τίτλο αυτή την ερώτηση: "Was ist Aufidarung?", ο…
Υπάρχουν δύο απαραίτητα στοιχεία για τη γνώση: το υποκείμενο της γνώσης (ο γνωρίζων, ή ο…
Ένα μικρό αφιέρωμα στον συγγραφέα και ψυχολόγο Daniel Kahneman που διακρίθηκε για το έργο του…
Για κάποιους είναι τόσο εύκολο να ερωτευτούν με μια ιδέα όσο και έναν άνθρωπο. Οι…