Αφού μας ξεσκέπασε 15 “μάσκες”, επιλέξαμε 20 ρήσεις του Φερνάντο Πεσσόα που εκφράζουν την υπαρξιακή αγωνία του και που πραγματικά ψηλαφίζουν τα όρια του μυαλού μας
Πόσο δύσκολο, αλήθεια, είναι να είσαι ο εαυτός σου και να μη βλέπεις παρά μόνο το ορατό!
*
Τα εξόχως αναλυτικά πνεύματα δεν βλέπουν παρά μόνο τα ελαττώματα: όσο πιο δυνατός ο φακός, τόσο πιο ατελές μας φαίνεται το αντικείμενο που παρατηρούμε. Η λεπτομέρεια είναι πάντα αλγεινή.
*
Η ζωή είναι δισταγμός μεταξύ ενός θαυμαστικού κι ενός ερωτηματικού. Εν αμφιβολία, βάζουμε τελεία.
*
Ο άνθρωπος είναι ένα ζώο που θέλει να υπάρχει.
*
Δεν υπάρχουν νόρμες. Όλοι οι άνθρωποι είναι εξαιρέσεις ενός κανόνα που δεν υπάρχει.
*
Είμαι ένας τσοπάνος.
Το κοπάδι μου είναι οι σκέψεις μου.
Και οι σκέψεις μου είναι όλες αισθήσεις.
*
Είμαι κουρασμένος, είναι φανερό,
Έρχεται μια στιγμή όπου πρέπει να ’μαστε κουρασμένοι.
Κουρασμένοι από τι, δεν ξέρω:
Κι αν ήξερα δεν θα μ’ ωφελούσε σε τίποτα Αφού η κούραση θα παρέμενε η ίδια.
*
Όλα όσα εκδηλώνει ή εκφράζει ο άνθρωπος είναι σημειώσεις στο περιθώριο ενός ολοκληρωτικά σβησμένου κειμένου. Μπορούμε λίγο-πολύ, από το νόημα της σημείωσης, να συμπεράνουμε ποιο πρέπει να ήταν το νόημα του κειμένου’ πάντα όμως μένει κάποια αμφιβολία, και τα νοήματα είναι πολυσήμαντα.
*
Μία από τις όψεις της ανισότητας είναι η μοναδικότητα – δηλαδή, όχι το ότι κάποιος εμφανίζει ένα χαρακτηριστικό πιο έντονα απ’ ό,τι οι άλλοι, αλλά ότι είναι, απλώς, διαφορετικός από αυτούς.
*
Το θάρρος που ξεπερνά το φόβο εμπεριέχει περισσότερο μεγαλείο από το θάρρος που δεν γνωρίζει το φόβο. Το ένα πηγάζει από μέσα’ το άλλο είναι καθαρά εξωτερικό. Το δεύτερο αντιμετωπίζει τον κίνδυνο· το πρώτο αντιμετωπίζει, πρωτίστως, το φόβο που φωλιάζει στο βάθος της ψυχής.
*
Με βάλανε σε μια γωνιά όπου δεν ακούω τα παιχνίδια των άλλων. Νιώθω στα χέρια μου το σπασμένο παιχνίδι που μου έδωσαν για παρηγοριά.
*
Θα πεθάνω όπως έζησα, καταμεσής στο συνονθύλευμα της ευτέλειας που μας περιστοιχίζει, ζυγισμένος ανάμεσα στα υστερόγραφα της απωλείας.
*
Κακομοίρηδες, που μονίμως πεινάτε: πεινάτε για ένα γεύμα, πεινάτε για λίγη δόξα, πεινάτε για τα επιδόρπια της ζωής.
*
Ίσως η δόξα να έχει μια γεύση θανάτου και ματαιότητας,
Και ο θρίαμβος μια μυρωδιά σαπίλας.
*
Πρώτα να είσαι ελεύθερος και μετά να ζητήσεις την ελευθερία.
*
Μόνον όσοι δεν σκέπτονται ποτέ φθάνουν σε κάποιο συμπέρασμα. Σκέπτομαι σημαίνει διστάζω. Οι άνθρωποι της δράσης ποτέ δεν σκέπτονται.
*
Η επιστήμη περιγράφει τα πράγματα όπως είναι’ η τέχνη τα περιγράφει όπως τα αισθανόμαστε -όπως αισθανόμαστε ότι πρέπει να είναι.
*
Είτε υπάρχουν θεοί είτε όχι, είμαστε σκλάβοι τους.
*
Κάποιοι έχουν στη ζωή τους ένα μεγάλο όνειρο, και το προδίδουν. Άλλοι δεν έχουν το παραμικρό όνειρο – και πάλι το προδίδουν.
*
Το μυστήριο των πραγμάτων; Τι γνωρίζω εγώ από τέτοια!
Το μοναδικό μυστήριο είναι πως υπάρχουν κάποιοι που το σκέπτονται.
*
ο ποιητής με τα πολλά προσωπεία
Από το βιβλίο του Φερνάντο Πεσσόα “Πίσω από τις μάσκες”
ΕΠΙΜΕΤΡΟ στη β’έκδοση
Υπάρχει μια σαφής αναλογία ανάμεσα στην ανακάλυψη του Φερνάντο Πεσσόα από το ελληνικό αναγνωστικό κοινό τα πολύ τελευταία χρόνια (η α’ έκδοση του βιβλίου αυτού χρονολογείται από το 1994, πριν η «μόδα Πεσσόα» βρει έδαφος και στην Ελλάδα) και στη θεαματική επιτυχία που γνωρίζουν, επίσης τω καιρώ αυτώ, τα ψυχοθεραπευτικά μυθιστορήματα του Ίρβιν Γιάλομ στη χώρα του Αριστοφάνη και του Ροιδη. Ο Πορτογάλος ποιητής, ο οποίος πέθανε τρία χρόνια αφότου γεννήθηκε ο Αμερικανός υπαρξιστής ψυχίατρος, θα μπορούσε πράγματι να αποτελέσει ιδεώδες υλικό για ένα από τα βιβλία του. Το έργο του οριοθετείται επακριβώς με τα «τέσσερα συναφή με την ψυχοθεραπεία δεδομένα της ύπαρξης», όπως τα ορίζει ο Γιάλομ: «Το αναπόφευκτο του θανάτου. Η ελευθερία -σύμφυτη με το άγχος- να φτιάξουμε τη ζωή μας όπως τη θέλουμε. Η έσχατη μοναχικότητά μας. Και, τέλος, η απουσία οποιασδήποτε προφανούς σημασίας ή νοήματος στη ζωή». Η κοινή μοίρα όλων μας, γυμνή … Σ’ ένα λαό νευρωσικά θρησκευόμενο και υστερικά εκτονωνόμενο όπως ο ελληνικός, θα πίστευε κανείς ότι παρόμοια έκφραση υπαρξιακής αγωνίας δεν θα έβρισκε ανταπόκριση. Και όμως – είναι προφανές ότι δεν έχουν αποτιμηθεί οι ρωγμές που έχει ανοίξει στον ψυχισμό του σημερινού Νεοέλληνα η φοβία απέναντι σ’ ένα «παγκόσμιο χωριό» που τον ξεπερνά, το άγχος του μπροστά σ’ ένα μέλλον που μοιάζει να μην τον περιλαμβάνει… Η υπαρξιακή οδύνη και αγωνία έρχεται πάντα κοντά στην επιφάνεια σε εποχές αγνωστικισμού, αβεβαιότητας και ανασφάλειας. Τότε, χωρίς καλά-καλά να ξέρουμε γιατί, ανακαλύπτουμε μέσα μας «τόσο πολλή λαχτάρα. Και τέτοια οδύνη. Οδύνη για το πεπρωμένο. Οδύνη για την ύπαρξη. Οδύνη που είναι πάντα εκεί, που κυκλοφορεί συνεχώς κάτω από τη μεμβράνη της ζωής». (Είναι Γιάλομ – θα μπορούσε κάλλιστα να είναι του Πεσσόα…)
…Του Πεσσόα, ο οποίος συνιστά μια ανθρώπινη συνείδηση που φέρει μέσα της τους τρεις μεγάλους Εκθρονιστές της νεωτερικότητάς μας -τον Κοπέρνικο, τον Δαρβίνο και, ιδιαίτερα βέβαια, τον Φρόυντ. Ο Απολεσθείς Παράδεισος της ανθρώπινης αθωότητας -που έθετε τη Γη στο κέντρο του σύμπαντος, έβλεπε το ανθρώπινο είδος κατ’ εικόνα και ομοίωση του «Θεού», αντίκρυζε το Εγώ χωρίς μικροσκόπιο- είναι το ανηφορικό πεδίο στο οποίο ασκείται. Τον κατατρύχει η ματαιότητα της ανθρώπινης ύπαρξης, αλλά και η μικρότητά της. Δημιουργεί το φανταστικό σύμπαν των ετερωνύμων του για να ξεφύγει από έναν κόσμο όπου πέπρωται να κυριαρχεί το Κακό -«η Άγνοια, ο Φανατισμός, η Τυραννία», το κατά συνθήκην και το συμβατικό-, έναν κόσμο τον οποίο αδυνατεί να συμμεριστεί και μέσα στον οποίο στερείται την επικοινωνία. Στη μοντέρνα διάλεκτο, αυτό τον καθιστά ριζικά ασύμβατο με κάθε έννοια πολιτικής ορθότητας. Ανήκει στην ευγενική και σπαραχτική κατηγορία των «ξένων» – των ανήμπορων να ενταχθούν σε μια οποιασδήποτε μορφής συλλογικότητα: επιθυμεί να γίνει δεκτός στην ανθρώπινη κοινότητα την οποία ταυτόχρονα καταφρονεί, διψά για ανθρώπινη επαφή την οποία φοβάται, θα ήθελε αλλά δεν καταδέχεται να τον καταλάβουν -και αναγνωρίσουν- οι Άλλοι, είναι φύσει ευάλωτος και θέσει απάνθρωπoς· υπεροπτικά μοναδικός και ανεπούλωτα μοναχικός. Σαρδόνιος και απαρηγόρητος. Ξένος, δηλαδή μόνος – αποκομμένος.
Η μοναδική χροιά της φωνής του Πεσσόα -η ενότητά της- εκπηγάζει οπό αυτόν τον πυρήνα μοναξιάς. Δεν είναι μια μοναξιά από θέση ισχύος. Ο Πεσσόα ασφυκτιά γιατί αισθάνεται ότι αφ’ ενός δεν είναι καμωμένος για δράση, αφ’ ετέρου δεν είναι ικανός να επικοινωνήσει με τον πλησίον του. Δεν διαθέτει ούτε βούληση ούτε αμεσότητα. Διπλά ανήμπορος, δεν μπορεί ούτε να επιδράσει στην κοινωνία που τον περιβάλλει -βιάζοντάς την ν’ αλλάξει- ούτε να αποδεχθεί τους όρους συνύπαρξης των μελών της. Είναι ψυχολογικά και συναισθηματικά ανάπηρος. Δεν του απομένει παρά ο εαυτός του. Η ενδοσκόπηση υποκαθιστά την εξωστρεφή δράση, η πολλαπλότητα του εγώ του τη στέρηση της ανθρώπινης επαφής. Αποσύρεται -ή απογειώνεται- στον προσωπικό του Γαλαξία. Αλλά παραμένει σαν μια ανοιχτή πληγή έναντι της -«όχι αληθινής, αλλά πραγματικής»- ζωής. Τα όπλα της νόησής του -το νυστέρι και το μικροσκόπιο- τα στρέφει κατά του ίδιου του εαυτού του.
Σ’ ένα νεωτερικό κόσμο, όπου ο Θεός είναι νεκρός και σεσηπώς, οι βεβαιότητες κατεδαφισμένες και η ύπαρξή μας απογυμνωμένη από κάθε έξωθεν νόημα (ο αξεπέραστος Φρόυντ θα προσέθετε και το ότι «το Εγώ έχει πάψει να είναι αφέντης στο σπίτι της ψυχής του»), ο Πεσσόα είναι υπερβολικά συνειδητός (η δική του διάγνωση είναι «κατάχρηση της σκέψης») για να βρει καταφύγιο στην ψυχαναγκαστική νεύρωση μιας θρησκευτικής ή άλλης πίστης. Δεν προσφεύγει, εξάλλου, σε κανένα από τα -κατά Φρόυντ, πάλι-τρέχοντα καταπραϋντικά της οδύνης της ζωής: «Ισχυρές αποσπάσεις που μας κάνουν να παραγνωρίζουμε την αθλιότητά μας, αναπληρωματικές απολαύσεις που τη μειώνουν, ναρκωτικά που μας κάνουν να μην την αισθανόμαστε». Κουβαλάει το σταυρό του χωρίς να καταθέτει τα όπλα, ούτε να επουλώνει τα τραύματα της μοναχικής του πορείας. Και, με τον τρόπο αυτό, ψηλαφίζει τα όριά του, τα όριά μας. Η εποχή μας τον ανακαλύπτει αναδρομικά – αναγνωρίζοντας, επιτέλους, στην αγωνία του τη δική μας αγωνία.
Αλέξανδρος Βέλιος
by Αντικλείδι , https://antikleidi.com
Συναφές:
15 από τις πολλές “μάσκες” που μας ξεσκέπασε ένας “λαθρεπιβάτης της ζωής”
