Ένα μέτρο που υιοθετήθηκε στην αρχαία Ελλάδα για να εξασφαλίσει την ισότητα και προκάλεσε πολλές συζητήσεις ήταν η εκλογή αξιωμάτων με κλήρο. Ας δούμε τι λέει για το θέμα η Jacqueline de Romilly στο βιβλίο της “Προβλήματα της αρχαίας ελληνικής δημοκρατίας” .
Δύο άλλα μέτρα πού υιοθετήθηκαν για να εξασφαλίσουν την ισότητα προκάλεσαν περισσότερες συζητήσεις: ή εκλογή με κλήρο και οι αποζημιώσεις πού έπαιρναν ως αμοιβή για την άσκηση των πολιτικών δραστηριοτήτων. Ή κλήρωση πιθανώς μας εκπλήσσει, γιατί φαίνεται να αποκλείει κάθε έννοια σχετική με τις ικανότητες του ατόμου. Πραγματικά στην αρχή είχε πιθανώς θρησκευτικό χαρακτήρα, και το να κληρώνεται κάποιος ισοδυναμούσε με το να επαφίεται στην επιλογή του θεού. Έτσι στην Ιλιάδα και σε πολλούς μύθους ή κλήρωση μαρτυρείται είτε πρόκειται για κάποια μάχη είτε για τη διανομή μιας κληρονομιάς. “Η χρήση της επομένως είναι προγενέστερη της δημοκρατίας. Σποραδικά τη συναντάμε και στα ολιγαρχικά καθεστώτα.
Ό ίδιος ό Πλάτων, μολονότι ή στάση του για τη χρήση της στην πολιτική είναι πολύ εχθρική, διατηρεί την αρχή της για ορισμένες θρησκευτικές αρμοδιότητες και έτσι της αποδίδει ξανά τη λησμονημένη για πολύ καιρό θρησκευτική άξια της. Στους Νόμους γράφει ότι «ως προς τα ιερατικά αξιώματα, επιτρέποντας να γίνει αυτό πού αρέσει στον ίδιο το θεό, πρέπει να γίνεται κλήρωση, πού σημαίνει προσφυγή στη θεϊκή τύχη».
Την αρχή αύτη την υπενθυμίζει, όταν καλεί τούς κατοίκους της μελλοντικής πολιτείας του να τηρήσουν αυστηρά άθικτο το κομμάτι γης πού θα τούς παραχωρήσει ό κλήρος, διαφορετικά, τούς λέει, «δεν θα έχετε συμμάχους ούτε το θεό-κλήρο, πού έκανε τη διανομή, ούτε το νομοθέτη».
Η εφαρμογή της κλήρωσης, πού συνδέθηκε με τούς δημοκρατικούς θεσμούς από τον Σόλωνα, όπως λέει ό Αριστοτέλης, ή, το πιθανότερο, από τον Κλεισθένη και μετά, προέρχεται προφανώς από εντελώς διαφορετικό πνεύμα. Ή αρχή της φαίνεται ότι υπήρξε διπλή: να περιοριστούν οι ραδιουργίες και οι ελιγμοί στους οποίους προσφέρεται κάθε εκλογή άλλα, επίσης, σύμφωνα με όσα επιδίωκαν απαγορεύοντας στους περισσότερους άρχοντες να επανεκλέγονται, να εμποδιστούν τα άτομα να αναπτύξουν υπερβολικά μεγάλο κύρος. Προτιμώντας την κλήρωση από την εκλογή, προέβαιναν σε ευρύτερη κατανομή της λαϊκής κυριαρχίας, γιατί, στη θέση των αρμόδιων υπαλλήλων, οι πολίτες διαχειρίζονταν οι ’ίδιοι τις κρατικές υποθέσεις. Είχαν πάρει, εξάλλου, τα μέτρα τους για να εξουδετερώσουν τούς κινδύνους μιας τόσο τυφλής κατανομής.
Πρώτα απ’ όλα, αυτή ή διαδικασία δεν εφαρμόστηκε ποτέ σε δύο κατηγορίες αξιωμάτων, στις όποιες ή ύπαρξη ικανοτήτων ήταν ιδιαίτερα απαραίτητη, δηλαδή στα οικονομικά και στον πόλεμο. Και οι δέκα στρατηγοί, πού ήταν αιρετοί, αντιπροσώπευαν στην πραγματικότητα, παράλληλα με την εκκλησία, την πραγματική κυβέρνηση. Για τα άλλα αξιώματα είχε επιβληθεί αυστηρός έλεγχος μετά την κλήρωση, με εξέταση πού διεξήγαγαν πριν από την ανάληψη καθηκόντων και κατά την όποια ερευνούσαν τούς τίτλους και το πολιτικό ήθος του μελλοντικού άρχοντα, άλλα και με τούς όρκους τούς οποίους, στη συνέχεια, τον υποχρέωναν να δώσει. Τελικά, τα δημόσια αξιώματα είχαν, σε γενικές γραμμές, συλλογικό χαρακτήρα, πράγμα πού μετρίαζε τη βαρύτητα ενός ενδεχόμενου σφάλματος. Τέλος, ή κλήρωση μπορούσε να συνδυαστεί με την εκλογή. Αυτό συνέβαινε στα πρώτα βήματα της δημοκρατίας, όταν διεξήγαν κλήρωση ανάμεσα σε υποψήφιους πού είχαν εκλέγει στην αρχή από τις φυλές τους και αργότερα από τούς δήμους. Προς τα μέσα του πέμπτου αιώνα αυτή ή πρώτη τοπική εκλογή έγινε επίσης με κλήρο. Πολλοί μετάνιωσαν γ ι’ αυτό, και μια από τις μεταρρυθμίσεις πού ζητούσαν οι οπαδοί της επιστροφής σε μετριοπαθή δημοκρατία ήταν ή επαναφορά του συστήματος, πού συνδύαζε εκλογή και κλήρωση, την κλήρωση μεταξύ εκλεγμένων υποψηφίων, την «κλήρωσιν εκ προκρίτων». ’Έτσι ό Ισοκράτης, στον Αρεοπαγιτικό ζητώντας την επιστροφή στη «δημοκρατία των προγόνων» και υπερασπιζόμενος τη μορφή ισότητας πού δίνει στον καθένα «αυτό πού του ανήκει», υπενθυμίζει ότι, χάρη σε αυτήν, οι παλαιοί ’Αθηναίοι «κυβερνούσαν το κράτος χωρίς να κληρώνουν τούς άρχοντες μεταξύ όλων ανεξαιρέτως άλλα εκλέγοντας για κάθε έργο με προκαταρκτική ψηφοφορία τούς καλύτερους και τους ικανότερους».
Ωστόσο ή αρχή της κλήρωσης, όποιες και αν ήταν οι εγγυήσεις με τις όποιες μπορούσε κανείς να την περιβάλει, ήταν, στην ιδιαιτερότητα της, ένα από τα ουσιαστικά χαρακτηριστικά της αθηναϊκής δημοκρατίας και χρησίμευε πάντα στο να προσδιορίζει το πνεύμα της τελευταίας. Ή πρώτη κατάταξη των πολιτευμάτων πού έφτασε ως εμάς – ή κατάταξη του Ηροδότου – μάς παραδίδει και το διακριτικό γνώρισμα της δημοκρατίας. Ό Πέρσης Ότάνης, πού παρουσιάζει στο κείμενο του Ηροδότου την υπεροχή αυτού του πολιτεύματος σε σχέση με τη μοναρχία, δηλώνει ότι, όταν κυβερνά ό λαός, «δεν γίνεται τίποτα από όσα κάνει ό μονάρχης* τα αξιώματα κατανέμονται με κλήρο (πάλω) και ή εξουσία υπόκειται σε έλεγχο, ενώ όλα τα προς συζήτηση θέματα μεταφέρονται στο κοινό».
Τον τέταρτο αιώνα ο Πλάτων γράφει τα ιδία στο VIII βιβλίο της Πολιτείας: «Νομίζω, λοιπόν, ότι ή δημοκρατία εγκαθίσταται, όταν οι φτωχοί, μετά τη νίκη τους, σκοτώσουν μερικούς από τούς εχθρούς τους και μερικούς άλλους τούς εξορίσουν και στους άλλους μοιράσουν εξίσου την κυβέρνηση και τα αξιώματα* τις πιο πολλές φορές τα αξιώματα σε αυτήν αποκτώνται με κλήρο» {από κλήρων).
Τα ιδία γράφει και ο Αριστοτέλης στη Ρητορική του, όταν κατατάσσει τα διάφορα πολιτεύματα: « Ή δημοκρατία είναι το καθεστώς στο όποιο τα αξιώματα μοιράζονται με κλήρο». Στα Πολιτικά επαναλαμβάνει ότι «ή ανάδειξη των αρχόντων με κλήρο είναι γνώρισμα του δημοκρατικού πολιτεύματος, ενώ με εκλογή, του ολιγαρχικού». Τέλος, αναλύοντας τις αρχές στις όποιες στηρίζεται ή δημοκρατία, δεν παραλείπει να περιλάβει σε αυτές και την ακόλουθη: «κλήρωση όλων των πολιτικών αξιωμάτων ή τουλάχιστον εκείνων πού δεν απαιτούν ειδική εμπειρία και τεχνικές γνώσεις . Το θέμα παρουσίαζε προβλήματα. Οι υπερασπιστές της δημοκρατίας, όταν ήθελαν να σταθούν στις ευρύτερες και στις περισσότερο μετριοπαθείς αρχές της, απέφευγαν να μιλήσουν για κλήρωση. Ούτε ό Ευριπίδης, στις Ικέτες, ούτε ό Θουκυδίδης, στον Επιτάφιο πού αποδίδει στον Περικλή, κάνουν υπαινιγμό γι’ αυτήν. Αντιστρόφως, αυτοί πού μιλούσαν κατά του καθεστώτος δεν έπαψαν να ασκούν κριτική στην κλήρωση, και μία από τις κατηγορίες πού απεύθυναν στο Σωκράτη ήταν ακριβώς ότι είχε αμφισβητήσει αύτη τη συνήθεια.
Ό Ξενοφώντας, στα ’Απομνημονεύματά του, γράφει πραγματικά: « Άλλα, μα το Δία, είπε ό κατήγορος, ό Σωκράτης έκανε τούς φίλους του να περιφρονούν τούς υπάρχοντες νόμους, λέγοντας ότι τάχα είναι παράλογο να ορίζονται με κλήρωση οι άρχοντες της πόλης, άλλα κανένας να μη θέλει να έχει ύστερα από κλήρωση ούτε κυβερνήτη πλοίου, ούτε αρχιτέκτονα, ούτε αυλητή, ούτε κάποιον για οποιαδήποτε παρόμοια δραστηριότητα από αυτές, όπου τα λάθη έχουν μικρότερες επιπτώσεις σε σύγκριση με αυτά πού αφορούν τις κρατικές υποθέσεις».
Εδώ υπάρχει, σπερματικά, ολόκληρη ή θέση του Πλάτωνα, πού συνίσταται στο να θεμελιωθεί ή πολιτική στην επιστήμη και στην κατάλληλη μόρφωση, και κανένας δέν εκπλήσσεται άπό τό γεγονός ότι οί διάφορες απόπειρες τών άντιπάλων του καθεστώτος άρχιζαν πάντοτε άπό τήν κατάργηση τής κλήρωσης μέ τήν άμιγή καί άπλή μορφή της, πού ήταν τότε σέ εφαρμογή. Αυτό έγινε λ.χ. κατά τή διάρκεια τών δύο βραχύβιων ολιγαρχικών καθεστώτων πού ιδρύθηκαν στήν Αθήνα τό 411 καί τό 404. Τό πολίτευμα «για τό μέλλον» πού προτάθηκε τό 411 προβλέπει, γιά τούς σημαντικούς άρχοντες, έκλογή σύμφωνα μέ κατάλογο υποψηφίων άπό εν ενεργεία βουλευτές, ενώ στο «αληθινό» του ίδιου έτους αναφέρεται Βουλή τετρακοσίων μελών οριζόμενη με προκαταρκτική εκλογή. Ή Βουλή αυτή οφείλει με τη σειρά της να διορίσει τους άρχοντες. Όσο για την ολιγαρχία του 404, αυτή έλαβε ακόμη πιο ριζοσπαστικά μέτρα, αφού οι «Τριάκοντα τύραννοι», όπως τους ονομάζουν, διάλεξαν οι ίδιοι τη Βουλή και τούς άρχοντες από κατάλογο υποψηφίων πού καταρτίστηκε από τούς πολίτες των ανώτερων κοινωνικών τάξεων.
Οι απόπειρες αυτές υπήρξαν εφήμερες και γρήγορα σημειώθηκε επιστροφή στο συνηθισμένο καθεστώς. Το αποτέλεσμα ήταν ότι οι πολιτικοί άντρες του τέταρτου αιώνα, πού έπρεπε να προσαρμοστούν στο υπάρχον πολίτευμα, αποδείχτηκαν, στο σημείο αυτό, πολύ φρόνιμοι. Ό Ισοκράτης, πού δεν θέλει να θεωρηθεί φίλος της ολιγαρχίας, ωθεί την επιδεξιότητα του ως το σημείο να ρίξει την ιδέα ότι ή κλήρωση θα μπορούσε να ευνοήσει τούς ολιγαρχικούς. Μπορούμε, βέβαια, να χαμογελάσουμε καθώς τον βλέπουμε να δανείζεται, όπως οι προπαγανδιστές όλων των εποχών, επιχειρήματα πού υποτίθεται ότι είναι δημοκρατικά, για να στηρίξει τις απόψεις του. Το χωρίο του Αρεοπαγιτικού, πού αναφέρθηκε ήδη και συνιστά την προκαταρκτική εκλογή, εξηγεί τα εξής: «Πίστευαν ότι αυτός ό θεσμός ήταν πιο δημοκρατικός από εκείνον πού προβλέπει κλήρωση, γιατί κατά την κλήρωση εΐναι πιθανό να εύνοηθοϋν καί νά καταλάβουν συχνά τά αξιώματα οί οπαδοί της ολιγαρχίας, ένώ μέ τήν προκαταρκτική έκλογή τών πιό κατάλληλων ό λαός θά μποροΰσε νά έκλέξει αύτούς πού άγαποΰν περισσότερο τό ύπάρχον πολίτευμα».
Αύτή ή συγκεκαλυμμένη πρόταση αποκαλύπτει γιατί ό θεσμός τής κλήρωσης, πού μάς φαίνεται τόσο αμφισβητήσιμος και πού ενοχλούσε ήδη τούς θεωρητικούς της πολιτικής, υπήρξε περισσότερο αντικείμενο επιθέσεων για λόγους αρχής και λιγότερο αντικείμενο πραγματικής συζήτησης, με την οποία θα είχαν πραγματικά επιχειρήσει να τον καταργήσουν. Κάτι τέτοιο, βέβαια, θα ισοδυναμούσε με απόπειρα επίθεσης εναντίον του πνεύματος της δημοκρατίας και θα ήταν ανώφελα ασύνετο.
~ Απόσπασμα από το βιβλίο “Προβλήματα της αρχαίας ελληνικής δημοκρατίας” της Jacqueline de Romilly
by Aντικλείδι , https://antikleidi.com
Συναφές:
Αριστοτέλης – Φόβος και θάρρος
[…] Εκλογή ή κλήρωση; […]