To TED συνεργάζεται με τον σχεδιαστή κινουμένων σχεδίων Άντριου Παρκ για να απεικονίσει την προκλητική θεωρία του Ντένις Ντάτον για την ομορφιά – ότι η τέχνη, η μουσική και άλλα όμορφα πράγματα, εκτός του ότι δεν εξαρτώνται απλώς “από τη ματιά του θεατή”, είναι ένα βασικό μέρος της ανθρώπινης φύσης με βαθιά εξελικτική καταγωγή.
Ο Ντένις Ντάτον, καθηγητής φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο του Καντέρμπουρι στη Νέα Ζηλανδία, είναι ο συγγραφέας του βιβλίου The Art Instinct και εκδότης του Arts & Letters Daily, μιας περιοδικής έκδοσης με πολιτιστικά νεά από όλον τον κόσμο. Στο βιβλίο του, ο Ντάτον ισχυρίζεται ότι η τέχνη αποτελεί ανάγκη για τον άνθρωπο και είναι μια πολύπλοκη και λεπτεπίλεπτη εξελικτική διαδικασία, συγκρίσιμη με το χάρισμα της γλώσσας. Οι άνθρωποι ενδιαφέρονται για την τέχνη, γιατί τους βοηθά να επιβιώσουν: για παράδειγμα, μια άρτια εκφρασμένη άποψη για την τέχνη μπορεί να μας φέρει πιο κοντά σε ένα πιθανό ταίρι. Αν και ο ισχυρισμός είναι παράτολμος, ο Ντάτον τον ενισχύει με μια σειρά από παραδείγματα από την ιστορία της τέχνης.
Η ομιλία έχει μεταφραστεί στα Ελληνικά από τη Φωτεινή Σωτηροπούλου και το artmag.gr :
“Χαίρομαι πολύ που είμαι εδώ και που σας μιλώ για ένα θέμα με ξεχωριστή θέση στην καρδιά μου, που είναι η ομορφιά. Ασχολούμαι με τη φιλοσοφία της τέχνης, την αισθητική, στην πραγματικότητα, επαγγελματικά. Προσπαθώ να καταλάβω πνευματικά, φιλοσοφικά, ψυχολογικά, τι είναι η εμπειρία της ομορφιάς, τι μπορεί να ειπωθεί για αυτή λογικά και πώς οι άνθρωποι τα χάνουν προσπαθώντας να την καταλάβουν. Τώρα αυτό είναι ένα εξαιρετικά περίπλοκο θέμα, κατά ένα μέρος επειδή τα πράγματα που αποκαλούμε όμορφα είναι τόσο διαφορετικά. Εννοώ απλά σκεφτείτε την απόλυτη ποικιλία — το πρόσωπο ενός μωρού, “Ο Χάρολντ στην Ιταλία” του Μπερλιόζ, ταινίες όπως “Ο Μάγος του Οζ” ή τα έργα του Τσέχωφ, ένα τοπίο της κεντρικής Καλιφόρνιας, μια άποψη του βουνού Φούτζι από τον Χοκουσάι, “Ο Ιππότης του Ρόδου”, ένα εκπληκτικό νικητήριο γκολ σε ένα παιχνίδι στο Παγκόσμιο Κύπελλο ποδοσφαίρου, η “Έναστρη Νύχτα” του Βαν Γκογκ, ένα μυθιστόρημα της Τζέιν Ώστιν, ο Φρεντ Ασταίρ να χορεύει στην οθόνη. Αυτή η σύντομη λίστα περιλαμβάνει ανθρώπινα όντα, φυσικές γεωμορφές, έργα τέχνης και δεξιοτεχνικές ανθρώπινες δραστηριότητες. Μια αιτιολογία που εξηγεί την παρουσία της ομορφιάς σε όλα σε αυτή τη λίστα δεν πρόκειται να είναι εύκολη.
Μπορώ, πάντως, να σας δώσω τουλάχιστον μια γεύση αυτού που θεωρώ ως την πιο ισχυρή θεωρία της ομορφιάς που έχουμε μέχρι τώρα. Και την παίρνουμε, όχι από ένα φιλόσοφο της τέχνης, όχι από ένα θεωρητικό της μεταμοντέρνας τέχνης ή από έναν σπουδαίο κριτικό τέχνης. Όχι, αυτή η θεωρία προέρχεται από έναν ειδικό στα θυσανόποδα και στα σκουλήκια και στην εκτροφή περιστεριών. Και ξέρετε ποιον εννοώ — τον Κάρολο Δαρβίνο. Φυσικά, πολλοί άνθρωποι νομίζουν ότι ήδη γνωρίζουν τη σωστή απάντηση στην ερώτηση, τι είναι ομορφιά; Εξαρτάται από τη ματιά του θεατή. Είναι οτιδήποτε σας συγκιινεί σε προσωπικό επίπεδο. Ή, όπως μερικοί άνθρωποι — ειδικά οι ακαδημαϊκοί — προτιμούν, η ομορφιά εξαρτάται από την πολιτισμικά καθορισμένη ματιά του θεατή. Οι άνθρωποι συμφωνούν ότι οι πίνακες ή οι ταινίες ή η μουσική είναι όμορφα, επειδή οι κουλτούρες τους καθορίζουν μια ομοιομορφία του αισθητικού γούστου. Το γούστο και για τη φυσική ομορφιά και για τις τέχνες ταξιδεύει δια μέσου των πολιτισμών με μεγάλη ευκολία. Ο Μπετόβεν λατρεύεται στην Ιαπωνία. Οι Περουβιανοί αγαπούν τις γιαπωνέζικες ξυλογραφίες. Τα γλυπτά των Ίνκας θεωρούνται θησαυροί στα Βρετανικά μουσεία, ενώ ο Σαίξπηρ έχει μεταφραστεί σε κάθε κύρια γλώσσα της Γης. Ή απλά σκεφτείτε την αμερικάνικη τζαζ ή τις αμερικάνικες ταινίες — πάνε παντού. Υπάρχουν πολλές διαφορές μεταξύ των τεχνών, αλλά υπάρχουν επίσης παγκόσμιες, διαπολιτισμικές αισθητικές απολαύσεις και αξίες.
Πώς μπορούμε να εξηγήσουμε αυτή την παγκοσμιότητα; Η καλύτερη απάντηση βρίσκεται στην προσπάθεια ανακατασκευής μιας Δαρβινικής εξελικτικής ιστορίας των καλλιτεχνικών και αισθητικών μας προτιμήσεων. Χρειάζεται να εφαρμόσουμε αντίστροφη μηχανική στα τωρινά καλλιτεχνικά μας γούστα και προτιμήσεις και να εξηγήσουμε πώς ήρθαν και εντυπώθηκαν στο μυαλό μας. Από τις επιδράσεις και των προϊστορικών μας περιβαλλόντων, κυρίως στο πλειστόκαινο, όπου γίναμε ολότελα ανθρώπινοι, αλλά επίσης και από τις κοινωνικές συνθήκες μέσα στις οποίες εξελιχθήκαμε. Αυτή η αντίστροφη μηχανική μπορεί επίσης να επιστρατεύσει τη βοήθεια του ανθρώπινου αρχείου που διατηρήθηκε στην προϊστορία. Εννοώ τα απολιθώματα, τις ζωγραφιές των σπηλαίων κ.ο.κ. Και θα έπρεπε να λάβουμε υπόψη αυτά που γνωρίζουμε για τα αισθητικά ενδιαφέροντα των απομονωμένων ομάδων κυνηγών – συλλεκτών που επιβίωσαν τον 19ο και τον 20ο αιώνα.
Λοιπόν, εγώ προσωπικά δεν έχω καμία απολύτως αμφιβολία ότι η εμπειρία της ομορφιάς, με τη συναισθηματική της ένταση και απόλαυση, αποτελεί μέρος της εξελιγμένης ανθρώπινης ψυχολογίας μας. Η εμπειρία της ομορφιάς είναι ένα μέρος σε μια ολόκληρη σειρά Δαρβινικών προσαρμογών. Η ομορφιά είναι ένα προσαρμοστικό φαινόμενο που επεκτείνουμε και εντείνουμε στη δημιουργία και την απόλαυση των έργων τέχνης και στην ψυχαγωγία. Και όπως πολλοί από εσάς θα γνωρίζετε, η εξέλιξη λειτουργεί με δυο κύριους πρωταρχικούς μηχανισμούς. Ο πρώτος από αυτούς είναι η φυσική επιλογή — αυτό είναι η τυχαία μεταλλαγή και η επιλεκτική διατήρηση — μαζί με τη βασική μας ανατομία και φυσιολογία — η εξέλιξη του παγκρέατος ή του ματιού ή των νυχιών. Η φυσική επιλογή επίσης εξηγεί πολλές βασικές απέχθειες, όπως η φρικτή μυρωδιά του σαπισμένου κρέατος, ή οι φόβοι, όπως ο φόβος για τα φίδια ή του να στεκόμαστε κοντά στην άκρη ενός γκρεμού. Η φυσική επιλογή επίσης εξηγεί τις απολαύσεις — την σεξουαλική απόλαυση, ή το ότι μας αρέσουν τα γλυκά, τα λίπη και οι πρωτεΐνες, που με τη σειρά του εξηγεί πολλά δημοφιλή φαγητά, από τα ώριμα φρούτα στη βύνη σοκολάτας και τα παϊδάκια στα κάρβουνα.
Η άλλη σπουδαία αρχή της εξέλιξης είναι η φυλετική επιλογή, και αυτή λειτουργεί πολύ διαφορετικά. Η εκπληκτική ουρά του παγωνιού είναι το διασημότερο παράδειγμά της. Δεν εξελίχθηκε για τη φυσική επιβίωση. Στην πραγματικότητα, πάει ενάντια στη φυσική επιβίωση. Όχι, η ουρά του παγωνιού προκύπτει από τις επιλογές ζευγαρώματος που γίνονται από τα θηλυκά παγώνια. Είναι μια αρκετά γνωστή ιστορία. Είναι οι γυναίκες αυτές που πραγματικά κινούν την ιστορία προς τα εμπρός. Ο ίδιος ο Δαρβίνος, παραμπιπτόντως, δεν είχε καμία αμφιβολία ότι η ουρά του παγωνιού ήταν όμορφη στα μάτια των θηλυκών παγωνιών. Όντως χρησιμοποίησε αυτή τη λέξη. Λοιπόν, κρατώντας αυτές τις ιδέες καλά στο μυαλό μας, μπορούμε να πούμε ότι η εμπειρία της ομορφιάς είναι ένας από τους τρόπους που έχει η εξέλιξη να προκαλεί και να διατηρεί το ενδιαφέρον ή τον εντυπωσιαμό, ακόμα και την εμμονή, ώστε να μας ενθαρρύνει να παίρνουμε τις πιο προσαρμοστικές αποφάσεις για την επιβίωση και την αναπαραγωγή. Η ομορφιά είναι ο τρόπος της φύσης να δρα σε απόσταση, να το πω έτσι. Εννοώ, δε μπορείτε να απαιτείτε να φάτε (καταστρέψετε) ένα προσαρμοστικά ωφέλιμο τοπίο. Ούτε βέβαια το μωρό σας ή τον αγαπημένο σας. Έτσι το κόλπο της εξέλιξης είναι να τα κάνει όμορφα, να τα κάνει να ασκούν ένα είδος μαγνητισμού να σας δίνουν την ευχαρίστηση απλώς του να τα κοιτάζετε.
Σκεφτείτε για λίγο μια σημαντική πηγή αισθητικής απόλαυσης, τη μαγνητική έλξη των όμορφων τοπίων. Άνθρωποι σε πολύ διαφορετικές κουλτούρες σε όλο τον κόσμο έχουν την τάση να τους αρέσει ένα συγκεκριμένο είδος τοπίου, ένα τοπίο που απλά τυχαίνει να μοιάζει με τις σαβάνες του πλειστόκαινου όπου εξελιχθήκαμε. Αυτό το τοπίο κάνει την εμφάνισή του σήμερα σε ημερολόγια, σε κάρτες, στο σχέδιο των γηπέδων του γκολφ και των δημοσίων πάρκων και σε πίνακες με χρυσές κορνίζες που κρέμονται στα καθιστικά από τη Νέα Υόρκη ως τη Νέα Ζηλανδία. Είναι ένα είδος τοπίου της σχολής του Hudson River [αμερικάνικο καλλιτεχνικό κίνημα του 19ου αιώνα] που προβάλλει ανοιχτούς χώρους με χαμηλή βλάστηση με διάσπαρτες συστάδες δέντρων. Τα δέντρα, παρεμπιπτόντως, συχνά προτιμούνται αν διακλαδίζονται κοντά στο έδαφος, με άλλα λόγια, αν είναι δέντρα πάνω στα οποία θα μπορούσατε να σκαρφαλώσετε αν είχατε μπλέξει άσχημα. Το τοπίο έχει την παρουσία του νερού σε άμεση θέα, ή ίχνη νερού σε μια γαλαζωπή απόσταση, ενδείξεις για ύπαρξη ζώων ή πτηνών όπως επίσης ποικίλη βλάστηση και τελικά — προσέξτε– ένα μονοπάτι ή ένα δρόμο, ίσως μια όχθη ποταμού ή μια ακτή, που εκτείνεται σε μεγάλη απόσταση, σχεδόν προσκαλώντας να το ακολουθήσεις. Αυτό το είδος τοπίου θεωρείται όμορφο, ακόμα και από ανθρώπους σε χώρες που δεν το έχουν. Το ιδανικό τοπίο σαβάνας είναι ένα από τα σαφέστερα παραδείγματα όπου άνθρωποι σε κάθε μέρος ανακαλύπτουν την ομορφιά σε μια παρόμοια οπτική εμπειρία.
Αλλά, κάποιος θα μπορούσε να υποστηρίξει, αυτή είναι φυσική ομορφιά. Τι γίνεται με την καλλιτεχνική ομορφιά; Δεν είναι πέρα για πέρα πολιτιστική; Όχι, δεν το νομίζω. Και για ακόμα μια φορά, θα ήθελα να κοιτάξω πίσω στην προϊστορία για να πω κάτι γι’ αυτό. Οι περισσότεροι θεωρούν ότι τα παλιότερα ανθρώπινα καλλιτεχνήματα είναι οι εκπληκτικά δεξιοτεχνικές ζωγραφιές των σπηλαίων που όλοι γνωρίζουμε από το Λασκό και το Σοβέ. Τα σπήλαια του Σοβέ είναι σχεδόν 32.000 ετών, μαζί με λίγα μικρά, ρεαλιστικά γλυπτά γυναικών και ζώων από την ίδια περίοδο. Αλλά οι καλλιτεχνικές και διακοσμητικές ικανότητες είναι στην πραγματικότητα πολύ παλιότερες από αυτό. Όμορφα κολιέ οστράκων που μοιάζουν με κάτι που θα βλέπατε σε ένα παζάρι χειροτεχνημάτων, όπως επίσης και ώχρα βαφή σώματος, έχουν βρεθεί με ηλικία περίπου 100.000 ετών.
Αλλά τα πιο ενδιαφέροντα προϊστορικά τεχνουργήματα είναι παλιότερα ακόμα κι από αυτό. Έχω στο μυαλό τους επονομαζόμενους Αχελαίους χειροπελέκεις. Τα παλιότερα λίθινα εργαλεία είναι λιανιστές από το φαράγγι Ολντουβάι στην Ανατολική Αφρική. Ανάγονται περίπου στα 2,5 εκατομμύρια χρόνια. Αυτά τα αδρά εργαλεία κυκλοφορούσαν για χιλιάδες αιώνες, μέχρι περίπου πριν από 1,4 εκατομμύρια χρόνια όταν ο Homo erectus άρχισε να δίνει μορφή σε ενιαίες, λεπτές λίθινες λεπίδες, μερικές φορές με στρογγυλεμένο οβάλ σχήμα, αλλά συχνά με, αυτό που μας φαίνεται σαν, ένα εντυπωσιακό, συμμετρικό αιχμηρό φύλλο ή σαν δάκρυ. Αυτοί οι Αχέλαιοι χειροπελέκεις — ονομάστηκαν από το Σαιντ Ασέλ (St. Acheul) στη Γαλλία, όπου βρέθηκαν το 19ο αιώνα — έχουν ανακαλυφθεί σε χιλιάδες, διασκορπισμένοι σε Ασία, Ευρώπη και Αφρική, σχεδόν οπουδήποτε περιφερόταν ο Homo erectus και ο Homo ergaster. Λοιπόν, οι καθαροί αριθμοί αυτών των χειροπελέκεων δείχνουν ότι δεν μπορούσαν να είχαν φτιαχτεί για τη σφαγή των ζώων. Και το μυστήριο πραγματικά πυκνώνει όταν συνειδητοποιείς ότι, αντίθετα με άλλα εργαλεία του πλειστόκαινου, οι χειροπελέκεις συχνά δεν παρουσιάζουν κανένα στοιχείο χρήσης πάνω στις ντελικάτες άκρες τους. Και μερικοί, σε κάθε περίπτωση, είναι πολύ μεγάλοι για να χρησιμοποιηθούν για σφαγή. Η συμμετρία τους, τα ελκυστικά τους υλικά και, πάνω απ’ όλα, η επιμελημένη μαστοριά τους είναι απλά αρκετά όμορφα στα μάτια μας, ακόμα και σήμερα.
Επομένως τι ήταν αυτά τα αρχαία — εννοώ, είναι αρχαία, είναι ξένα, αλλά είναι ταυτόχρονα οικεία κατά κάποιον τρόπο. Για ποιο σκοπό υπήρχαν αυτά τα χειροτεχνήματα; Η καλύτερη διαθέσιμη απάντηση είναι ότι ήταν κυριολεκτικά τα παλιότερα γνωστά έργα τέχνης, πρακτικά εργαλεία που μεταμορφώθηκαν σε ελκυστικά αισθητικά αντικείμενα, που τα ατενίζουμε και για το κομψό τους σχήμα και για τη βιρτουόζική τους μαστοριά. Οι χειροπελέκεις σηματοδοτούν μια εξελικτική πρόοδο στην ανθρώπινη ιστορία — εργαλεία διαμορφωμένα να λειτουργούν όπως αυτό που οι δαρβινιστές ονομάζουν σημάδια προσαρμογής — με άλλα λόγια, αυτό φανερώνει ότι είναι συμπεριφορές όπως η ουρά του παγωνιού, εκτός από το ότι, αντίθετα με τις τρίχες και τα φτερά, οι χειροπελέκεις είναι συνειδητά έξυπνα κατασκευασμένοι. Άξια κατασκευασμένοι χειροπελέκεις υποδείκνυαν επιθυμητές προσωπικές ικανότητες — ευφυΐα, καλό έλεγχο κίνησης, ικανότητα σχεδιασμού, ευσυνειδησία και μερικές φορές πρόσβαση σε σπάνια υλικά. Για δεκάδες χιλιάδες γενεές, τέτοιες ικανότητες αύξαναν το κύρος αυτών που τις επιδείκνυαν και κέρδιζαν ένα αναπαραγωγικό πλεονέκτημα έναντι των λιγότερο ικανών. Ξέρετε, είναι παλιομοδίτικο, αλλά φαίνεται ότι πετυχαίνει — “Γιατί δεν ανεβαίνεις στη σπηλιά μου, ώστε να μπορέσω να σου δείξω τους χειροπελέκεις μου.”
(Γέλια)
Μόνο που, φυσικά, αυτό που έχει ενδιαφέρον σχετικά με αυτό είναι το ότι δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι πώς εξωτερικεύτηκε αυτή η ιδέα, επειδή ο Homo erectus που έφτιαξε αυτά τα αντικείμενα δεν είχε γλώσσα. Είναι δύσκολο να το συλλάβεις, αλλά είναι ένα απίστευτο γεγονός. Αυτό το αντικείμενο φτιάχτηκε από έναν ανθρωπίδη πρόγονο — Homo erectus ή Ηοmo ergaster — μεταξύ 50 και 100.000 ετών πριν τη γλώσσα. Διαρκώντας περισσότερο από 1 εκατομμύριο χρόνια, η παράδοση του χειροπέλεκυ είναι η πιο μακροχρόνια καλλιτεχνική παράδοση στην ανθρώπινη και πρωτο-ανθρώπινη ιστορία. Με το τέλος του έπους του χειροπέλεκυ, οι Homo sapiens — όπως αποκαλούνταν τότε, τελικά — έβρισκαν χωρίς αμφιβολία νέους τρόπους να διασκεδάζουν και να εντυπωσιάζουν ο ένας τον άλλον με το, ποιος ξέρει, να λένε αστεία, ιστορίες, να χορεύουν ή να φτιάχνουν τα μαλλιά τους. Ναι, φτιάχνοντας τα μαλλιά τους — επιμένω σε αυτό.
Για μας τους σύγχρονους, η βιρτουόζικη τεχνική χρησιμοποιείται για να δημιουργεί φανταστικούς κόσμους στα μυθιστορήματα και στις ταινίες, για να εκφράζει έντονα συναισθήματα με τη μουσική, τη ζωγραφική και το χορό. Αλλά ακόμα, ένα θεμελιώδες χαρακτηριστικό της προσωπικότητας των προγόνων μας παραμένει στους αισθητικούς μας πόθους: η ομορφιά που βρίσκουμε στις επιδέξειες εκτελέσεις. Από το Λασκό στο Λούβρο στο Κάρνεγκι Χόλ, τα ανθρώπινα όντα έχουν ένα μόνιμο έμφυτο γούστο για βιρτουόζικες παρουσιάσεις στις τέχνες. Βρίσκουμε την ομορφιά σε κάτι που γίνεται καλά.
Έτσι την επόμενη φορά που θα προσπεράσετε μια βιτρίνα κοσμηματοπωλείου που επιδεικνύει μια όμορφα κομμένη δακρυόσχημη πέτρα, μην είστε τόσο σίγουροι είναι μόνο η κουλτούρα σας που σας λέει ότι αυτό το αστραφτερό κόσμημα είναι όμορφο. Οι μακρινοί σας πρόγονοι αγαπούσαν αυτό το σχήμα και έβρισκαν την ομορφιά στην ικανότητα που απαιτείτο για να φτιαχτεί, πριν ακόμα μπορέσουν να βάλουν την αγάπη τους σε λέξεις. Εξαρτάται η ομορφιά από τη ματιά του θεατή; Όχι, είναι βαθιά στο μυαλό μας. Είναι ένα δώρο, που μεταβιβάστηκε από τις ευφυείς ικανότητες και τις πλούσιες συναισθηματικές ζωές των πιο αρχαίων προγόνων μας. Η ισχυρή μας αντίδραση σε εικόνες στην έκφραση του συναισθήματος στην τέχνη στην ομορφιά της μουσικής στο νυχτερικό ουρανό θα συνοδεύει εμάς και τους απογόνους μας για όσο υπάρχει το ανθρώπινο γένος.
Σας ευχαριστώ.
(Χειροκρότημα)”
by Αντικλείδι , http://antikleidi.wordpress.com
Φαντασία στην επίλυση απλών προβλημάτων.
