Η ΕΠΟΧΗ. Στο ισπανικό μπαρόκ του 16ου-17ου αιώνα διακρίνονται δύο τάσεις, που σε αρκετά σημεία επικαλύπτονται. Είναι η βασανιστική προσπάθεια συμπύκνωσης του λόγου και απόρριψης των λαϊκών στοιχείων, που χαρακτηρίζει κυρίως την ποίηση, ενώ από την άλλη πλευρά αναπτύσσεται ένας πεζός λόγος που επιθυμεί να υπογραμμίσει την καθαρότητα της ιδέας, να διακρίνει μεταξύ ατομικής καλλιέργειας και κοινωνικής ανοησίας, να υπερασπίσει την πνευματικότητα στην αντιμετώπιση κάθε ζητήματος. Αυτή η τάση ονομάστηκε conceptismo, δηλαδή αναγωγή, μέσα από κανόνες κρίσης και κώδικες κριτικής, στις πρώτες βασικές αρχές και έννοιες.
Χρονολογικά, ο κονσεπτισμός στην Ισπανία συμπίπτει με ανάλογες κινήσεις στην Ιταλία (Marinismo), Γαλλία (Preciosite), Αγγλία (Euphemism) κι έχει την εξήγηση ότι, μετά την ανατροπή των ιδεωδών της Αναγέννησης και την επιβολή της Αντιμεταρρύθμισης, δημιουργείται μια απόσταση μεταξύ του διανοούμενου και του κόσμου, πριν ο κλασικισμός έρθει να προτείνει νέα ισορροπία και νέο τύπο ανθρώπου. Ο 16ος αιώνας είναι για όλη την Ευρώπη εποχή αναζητήσεων, αμφιβολιών, απιστίας και αντιθέσεων, που εμφανίζονται ως περιπλοκές που απαιτούν απόσταση από τον κόσμο, μια περιχαράκωση, αλλά και προβολή πνευματικής ανωτερότητας. Τα λογοτεχνικά κινήματα που προαναφέραμε είναι αριστοκρατικά και απαιτούν, για την προσέγγισή τους, τη γνώση ενός κώδικα ή την εκ προοιμίου αποδοχή αρχών. Εκπρόσωποι του κονσεπτισμού στην Ισπανία θεωρούνται ο Κεβέδο (1580-1645), ποιητής και πεζογράφος, καθώς και ο Μπαλτάσαρ Γκρασιάν (1601-1658).
Εσωτερικά χαρακτηριστικά του κονσεπτισμού είναι το πνεύμα (ingenio), η λεπτότητα, που είναι πνευματική οξύτητα (agudeza), η διακωμώδηση (humor), η ηθική τάση, αλλά κυρίως η εκφραστική συμπύκνωση και λιτότητα, η λεκτική πολυσημαντότητα και η ακρίβεια των εννοιών (conceptos). Όπως υπάρχει μια ένθεη μανία, υπάρχει στον κονσεπτισμό μια πνευματική μανία, που υπερβαίνει την ιδιοφυία και την ίδια την ιδιοσυγκρασία του ατόμου. Η πνευματικότητα αποτελεί προνόμιο ορισμένων, που όμως δεν είναι δεδομένο αμετακίνητο. Διαφυλάσσεται και καλλιεργείται με την πνευματική οξύτητα, συνώνυμη της πρωτότυπης, διεισδυτικής, λεπτής και καινοφανούς σκέψης, που εκφράζεται με τρόπο και μορφή ασυνήθιστη. Αυτή η οξύτητα επιτρέπει, με τη σειρά της, μια αποσυναρμολόγηση των ιδεών και των συναισθημάτων, που οδηγεί στην ανελέητη κριτική και στη χλεύη, στοιχεία διακωμώδησης, όπου αναδεικνύεται η τραγικότητα, συμπυκνώνεται η απαισιοδοξία και επιδεικνύεται η στρέβλωση της ζωής. Για τη διόρθωση και ανασυναρμολόγηση των πραγμάτων απαιτείται ηθική, πολιτική, παιδαγωγική διάθεση του πνευματικού και καλλιεργημένου ανθρώπου, που παίρνει έτσι θέση διδαχού. Δεν χάνει λοιπόν τα λόγια του, αλλά βάζει την οξύνοια και τις έννοιες στην υπηρεσία αυτού του σκοπού. Αποφαίνεται γιατί το γλωσσικό ιδίωμα είναι, κατά τον Γκρασιάν, ένα δέντρο όπου οι φωνές είναι τα φύλλα και οι έννοιες είναι οι καρποί. Το ιδανικό του τέλειου οπαδού του κονσεπτισμού θα ήταν ν’ αντιστοιχεί μια ιδέα σε κάθε λέξη και κάθε λέξη να είναι αγωγός περισσότερων ιδεών.
Σε αυτά τα εσωτερικά χαρακτηριστικά, που φαίνονται να λειτουργούν με τη λογική σειρά που αναφέραμε, έρχονται να προστεθούν εξωτερικά ή υφολογικά, μορφολογικά δεδομένα. Η απέχθεια για τις ρητορείες και τις ωραιολογίες οδηγεί σ’ ένα παράλληλο λεκτικό παιχνίδι, όπου κυριαρχεί το απόφθεγμα και η αντίθεση. Η αντίθεση είναι ράπισμα στον πνευματικό εφησυχασμό και αναιρεί την αμφιβολία, υπογραμμίζοντας την έκπληξη. Όμως, για να λειτουργήσει η αντίθεση, η πολυλογία αποκλείεται. Αναζητείται η λακωνικότητα, το απόφθεγμα που χαράζει τις έννοιες στο νου. «Το καλό αν σύντομο, δυο φορές καλό», λέει ο Γκρασιάν. Αυτή η συντομία δεν οδηγεί υποχρεωτικά στην αμετακίνητη γνώση, που είναι μονομέρεια. Εισάγει μια άλλη μορφή αμφιβολίας, το διφορούμενο, που καταλήγει σε μετεωρισμό και συνεπώς ωθεί σε πρόσθετες αναζητήσεις, που κι αυτές οριοθετούνται από τη χρήση της υπερβολής. Η υπερβολή, ως σχήμα λόγου, είναι σημείο εκκίνησης όσο και τέλους.
Ο κονσεπτισμός έρχεται σαν γάντι στον Γκρασιάν, που συμβαίνει να είναι ιερωμένος, Ιησουίτης μάλιστα. Η χριστιανική τάση να κρίνεται ο καθένας για τις πράξεις του και το αμφίπλευρο των ευαγγελικών εννοιών δίνουν στον Γκρασιάν-συγγραφέα τη δυνατότητα να μιλήσει για περιπτώσεις και να καταπιαστεί με την ολισθηρότητα των εννοιών. Έτσι έχουμε την περίπτωση του «ήρωα», του «πολιτικού» κ.λπ., όπως έχουμε τις οριοθετήσεις της Agudeza ή του Oraculo Manual. Όμως, δύο άλλα στοιχεία φαίνονται να επιδρούν και να διαμορφώνουν τον Γκρασιάν, συγγραφέα και εκπρόσωπο του κονσεπτισμού. Το πρώτο θα πρέπει να είναι η καζουιστική, δηλαδή η κατ’ εξοχήν μέθοδος του τάγματος των Ιησουιτών να κρίνουν, ν’ αναλύουν, να εξετάζουν λεπτομερειακά κάθε casus, κάθε περίπτωση. Αυτή η περιπτωσιολογία, που αποτέλεσε επιστήμη όπου στατιστική, λογική, δόγμα, κοινωνική κριτική συμπλέκονται και διαμορφώνουν έναν κανόνα ηθών, οδήγησε ταυτόχρονα σε μια τυπολογία και στην ανάδειξη ορισμένων τύπων σε βάρος άλλων. Ο Γκρασιάν επέλεξε τους τύπους της αρεσκείας του, συμβατούς με την προσωπικότητά του και την εποχή του. Θα πρέπει όμως να επιθυμούσε ενδόμυχα να τους επιβεβαιώσει. Στην εποχή του, ένα κοινωνικό παιχνίδι ήταν να υποβάλλονται ερωτήσεις και να δίνονται απαντήσεις ή αντίθετα, ν’ αναζητούνται οι ερωτήσεις που ταίριαζαν σε δεδομένες απαντήσεις. Ήταν ένα παιχνίδι σαν τη δική μας «Μπερλίνα», που ονομαζόταν Oraculo, δηλαδή μάντεμα. Η συγκέντρωση απαντήσεων, με ή χωρίς τις ερωτήσεις που τις προκάλεσαν, είναι η βάση των εγχειριδίων (Manual) με γνωμικά και άλλα σύντομα συμβουλευτικά κείμενα. Το έργο του Γκρασιάν Oraculo Manual ανταπο-κρίνεται στο κοινωνικό παιχνίδι που αναφέραμε και είναι ταυτόχρονα εγχειρίδιο. Ο Γκρασιάν όμως, συνεπής προς το διφορούμενο του κονσεπτισμού μάς παραδίδει ένα κείμενο με πλατύτερες απαιτήσεις. Ο πλήρης τίτλος του είναι Ordculo Manual y Arte de Prudencia, όπου το έργο έχει τη διδακτική και σαφώς χρησιμοθηρική διάσταση. Το κοινωνικό αντίκρισμα αυτού του συνταγολογίου (ή δεξαμενής συμβουλών) είναι η κατάκτηση της φρόνησης. Η λέξη Oraculo, από το λατινικό ρήμα oro (λέγω, μαντεύω), θα μπορούσε συνεπώς να ερμηνευτεί ως, «λόγος περί…» ή «χρησμός», «οιωνός». Με άλλα λόγια, «Εγχειρίδιο προϋποθέσεων/προρρήσεων για την κατάκτηση της τέχνης της φρόνησης».
Τίθεται ευθύς αμέσως το πρόβλημα της μετάφρασης του τίτλου του έργου του Γκρασιάν. Προτείνουμε τη λύση «Χρησμολόγιο και Τέχνη της Φρόνησης», αφού ο συγγραφέας, λόγιος και προλέκτης, προσφέρει μια ολόκληρη σειρά χρησμών, διφορούμενων δηλαδή ρήσεων που ορίζουν την τέχνη της σύνεσης.
Λέγεται πως το βιβλίο αυτό είναι το πιο πολυμεταφρασμένο μετά τον Δον Κιχώτη του Θερβάντες. Υποστηρίζεται πως επηρέασε ιδιαίτερα τους Γάλλους αποφθεγματογράφους (Λα Ροσφουκό, Σαμφόρ κ.λπ.), ενώ επαινέθηκε από τον Σοπενχάουερ κι αποτέλεσε τη βάση έργων του Νίτσε.
Το έργο αποτελείται από 300 εδάφια-συμβουλές-παρατηρήσεις, που δεν είναι θεματικά δεμένα. Στην πρόσφατη έκδοση του 1983, ο επιμελητής έχει προσπαθήσει να ξεχωρήσει το κείμενο σε τέσσερα μεγάλα κεφάλαια κι έναν επίλογο, συγκεντρώνοντας κάτω από κάθε κεφάλαιο όσα κομμάτια παρουσιάζουν αλληλουχία. Κρίνουμε πως τέτοια απόφαση είναι αυθαίρετη και παραπλανητική, αφού δίνει στο έργο μια «λογική», που ο ίδιος ο δημιουργός του δε θέλησε να έχει. Προτιμήσαμε βέβαια ν’ ακολουθήσουμε την αριθμητική σειρά.
Η μετάφραση προσπάθησε ν’ αποδώσει την πολυπλοκότητα και τα καμώματα του λόγου, αναζητώντας ρυθμό και σαφήνεια. Οι σημειώσεις αναφέρονται στο κείμενο και σ’ ερμηνευτικές παρατηρήσεις του κειμένου, παραπέμποντας συχνά, για επεξηγήσεις και διευκρινίσεις, σε άλλα έργα του Γκρασιάν, που αναφέρονται με τους πρωτότυπους τίτλους τους (Hiroe, Discrete, Agudeza, Criticon).
Μπαλτάσαρ Γκρασιάν – Χρησμολόγιο και η τέχνη της φρόνησης
Αντικλείδι , https://antikleidi.com