Όταν ο Μπέρτραντ Ράσελ μίλησε στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια το 1914, ήταν όπως και το θέμα του, η επιστημολογία: αδύνατος, χλωμός και ετοιμόρροπος. Περίμενε κανείς ότι από στιγμή σε στιγμή θα σβήσει. Μόλις είχε ξεσπάσει ο Μεγάλος Πόλεμος, και ο ευαίσθητος και φιλειρηνιστής φιλόσοφος είχε συγκλονιστεί βλέποντας την πιο πολιτισμένη ήπειρο να βυθίζεται στη βαρβαρότητα.
Θα υποψιαζόταν κανείς ότι είχε επιλέξει επίτηδες ένα τόσο αδιάφορο θέμα όπως ήταν «Η γνώση μας για τον εξωτερικό κόσμο» ώστε να παραμείνει όσο το δυνατόν πιο μακριά από την πραγματικότητα, που είχε γίνει τόσο ζοφερή. Όμως βλέποντας τον πάλι δέκα χρόνια αργότερα, διέκρινε κανείς με χαρά ότι, αν και πενήντα δύο χρονών, ήταν ακμαίος και κεφάτος, γεμάτος ακόμη από επαναστατική ενέργεια, και αυτό μολονότι είχε μεσολαβήσει μια δεκαετία η οποία είχε διαψεύσει σχεδόν όλες τις ελπίδες του, είχε απομακρύνει όλους τους φίλους του και είχε κόψει σχεδόν όλα τα νήματα της προστατευμένης κάποτε και αριστοκρατικής ζωής του.
Γιατί οι Ράσελ είναι μία από τις παλαιότερες και γνωστότερες οικογένειες στην Αγγλία, αν όχι και στον κόσμο, μια οικογένεια που τροφοδοτεί με πολιτικούς τη Βρετανία για πολλές γενιές.
Ο παππούς του, ο λόρδος Τζον Ράσελ, είχε να επιδείξει μια λαμπρή θητεία ως πρωθυπουργός του κόμματος των Φιλελευθέρων καθώς έδωσε ανένδοτο αγώνα για το ελεύθερο εμπόριο, την καθολική δωρεάν παιδεία, τη χειραφέτηση των Εβραίων, την κατάργηση των φραγμών σε κάθε πεδίο.
Ο πατέρας του, ο υποκόμης Άμπερλι, ήταν ένας ελευθερόφρων που δεν παραφόρτωσε τον γιο του με τη θεολογική κληρονομιά της Δύσης. Όταν απολύθηκε από το Κέιμπριτζ λόγω των ειρηνιστικών ιδεών του, ο Μπέρτραντ έκανε πανεπιστήμιό του τον κόσμο και έγινε περιοδεύουν σοφιστής, (με την αρχική σημασία αυτής της ευγενούς κάποτε λέξης),τον οποίο ο κόσμος συντηρούσε ευχαρίστως.
Μπορούμε να μιλάμε ίσως για δύο Μπέρτραντ Ράσελ: έναν που πέθανε στον πόλεμο και έναν άλλο που αναστήθηκε πετώντας το σάβανο του πρώτου, έναν σε μεγάλο βαθμό μυστικιστή κομμουνιστή γεννημένο από τις στάχτες ενός καθηγητή της μαθηματικής λογικής. Ίσως να είχε πάντα μια μυστικιστική τάση, που στην αρχή τον ωθούσε να παραγάγει ένα βουνό αλγεβρικών τύπων, αλλά κατόπιν εκφράστηκε με παράδοξο τρόπο μέσω ενός σοσιαλισμού που έχει τα χαρακτηριστικά θρησκείας μάλλον παρά φιλοσοφίας.
Ο πιο χαρακτηριστικός τίτλος βιβλίου του είναι Mysticism and Logic (Μυστικισμός και Λογική). Πρόκειται για μια ανελέητη επίθεση κατά του παραλογισμού του μυστικισμού, μετά τον οποία ακολουθεί μια τέτοια εξύμνηση της επιστημονικής μεθόδου, που φαντάζει στον αναγνώστη σαν μυστικιστική Λογική. Ο Ράσελ συνεχίζει την αγγλική θετικιστική παράδοση, και δηλώνει πάντα αποφασισμένος να φανεί αυστηρός και πραγματιστής, επειδή ακριβώς ξέρει ότι δεν μπορεί.
Προσπαθώντας ίσως να ισορροπήσει, τόνισε υπερβολικά τις αρετές της Λογικής και θεοποίησε τα μαθηματικά. Το 1914 έδινε την αίσθηση ψυχρού ανθρώπου, θύμιζε μια προσωρινά κινούμενη αφαίρεση, μια φόρμουλα με πόδια. Μας λέει ότι δεν είχε παρακολουθήσει κινηματογραφική ταινία μέχρι που διάβασε για τον παραλληλισμό της διάνοιας με τον κινηματογράφο από τον Μπερξόν. Τότε δέχτηκε να παρακολουθήσει μία μόνο ταινία, βλέποντάς το ως καθήκον προς τη φιλοσοφία. Η έντονη αίσθηση του χρόνου και της κίνησης στον Μπερξόν, η πεποίθησή του ότι τα πάντα είναι ζωντανά χάρη σε μια ζωτική ορμή δεν έκανε καμία εντύπωση στον Ράσελ· του φάνηκε σαν ένα όμορφο ποίημα και τίποτα παραπάνω.
Αυτός από την πλευρά του δεν θα είχε άλλον θεό στη ζωή του πέρα από τα μαθηματικά. Δεν του άρεσαν οι κλασικοί. Υποστήριζε παθιασμένα, σαν ένας δεύτερος Σπένσερ, ότι πρέπει να διδάσκονται περισσότερα μαθήματα σχετικά με τις επιστήμες στα σχολεία. Πίστευε ότι τα δεινά του κόσμου οφείλονται κυρίως στον μυστικισμό, στην αξιόμεμπτη ασάφεια της σκέψης· και ότι ο πρώτος νόμος της ηθικής θα πρέπει να επιτάσσει να σκεφτόμαστε ξεκάθαρα.
«Προτιμώ να αφανιστεί ο κόσμος όλος παρά να πιστέψω εγώ, ή οποιοσδήποτε άλλος άνθρωπος, ένα ψέμα· αυτή είναι η θρησκεία τη σκέψης, στης οποίας τις φλόγες καίγεται σκουριά του κόσμου».
To πάθος του για διαύγεια τον οδήγησε αναπόφευκτα στα μαθηματικά· τον ενθουσίαζε η ηρεμία και η ακρίβεια αυτής της αριστοκρατικής επιστήμης.
«Τα μαθηματικά, αν τα προσεγγίσουμε σωστά, θα δούμε ότι διαθέτουν όχι μόνο αλήθεια αλλά και υπέρτατη ομορφιά -μια ομορφιά ψυχρή και αυστηρή, όπως εκείνη του γλυπτού-, χωρίς να απευθύνονται καθόλου στις αδυναμίες της φύσης μας χωρίς τα υπέροχα στολίδια της ζωγραφικής ή της μουσικής, απόλυτα αγνά ωστόσο και ικανά να κατακτήσουν μια τέτοια αυστηρότητα και πληρότητα που μόνο τα μεγαλύτερα έργα τέχνης μπορούν»
Πιστεύει ότι η πρόοδος των μαθηματικών ήταν το κορυφαίο επίτευγμα του 19ου αιώνα. Συγκεκριμένα
«η επίλυση των προβλημάτων που αφορούσαν το μαθηματικό άπειρο είναι κατά πάσα πιθανότητα το μεγαλύτερο επίτευγμα της εποχής μας. Μέσα σε έναν αιώνα η παραδοσιακή γεωμετρία που κρατούσε το οχυρό των μαθηματικών επί δύο χιλιάδες χρόνια κατέρρευσε σχεδόν ολοκληρωτικά· και το κείμενο του Ευκλείδη, το αρχαιότερο σχολικό βιβλίο στον κόσμο, επιτέλους ξεπεράστηκε. «Είναι πραγματικά σκάνδαλο να διδάσκεται ακόμη στα παιδιά στην Αγγλία».
Ίσως ο μοχλός των περισσότερων καινοτομιών στα σύγχρονα μαθηματικά να είναι η απόρριψη των αξιωμάτων· και ο Ράσελ χαίρεται όταν βλέπει μαθηματικούς να αμφισβητούν «αυτονόητες αλήθειες» και να επιμένουν για την απόδειξη του προφανούς.
Αισθάνθηκε αγαλλίαση όταν άκουσε ότι οι παράλληλες ευθείες μπορεί να συναντιούνται κάπου, και ότι το όλον μπορεί να μην είναι μεγαλύτερο από ένα από τα μέρη του. Του αρέσει να ξαφνιάζει τον αθώο αναγνώστη με παράδοξα όπως το παρακάτω: οι ζυγοί αντιπροσωπεύουν το μισό πλήθος των αριθμών, αλλά παρ’ όλα αυτά είναι όσοι ακριβώς και το σύνολο των αριθμών, αφού για κάθε αριθμό υπάρχει και το διπλάσιό του που είναι ζυγός .
Πραγματικά, αυτή είναι η ουσία εκείνου του απροσδιόριστου ως τότε πράγματος, του μαθηματικού απείρου: είναι ένα όλον που απαρτίζεται από μέρη τα οποία έχουν ισάριθμους όρους ή αντικείμενα με το όλον. Ο αναγνώστης μπορεί να ακολουθήσει τον Ράσελ σ’ αυτή την περιπέτεια αν έχει διάθεση.
Ένα ακόμα στοιχείο που έλκει τον Ράσελ στα μαθηματικά είναι η άκαμπτη, απρόσωπη φύση και η αντικειμενικότητά τους. Εδώ, και μόνον εδώ, βρίσκει κανείς αιώνια αλήθεια και απόλυτη γνώση. Αυτά τα α priori θεωρήματα είναι οι «Ιδέες» του Πλάτωνα, η «αιώνια τάξη» του Σπινόζα, η ουσία του κόσμου. Ο στόχος, της φιλοσοφίας πρέπει να είναι η κατάκτηση την τελειότητας των μαθηματικών, αυτοπεριοριζόμενη σε δηλώσει εξίσου ακριβείς και εξίσου αληθείς για το σύνολο της εμπειρίας.
«Οι φιλοσοφικές προτάσεις… πρέπει να είναι a priori» λέει αυτός ο παράξενος θετικιστής. Αυτές οι προτάσεις δεν θα αναφέρονται σε πράγματα αλλά σε σχέσεις, και σε καθολικές σχέσεις. θα είναι ανεξάρτητες από συγκεκριμένα «δεδομένα» και συμβάντα. Και αν κάθε επιμέρους στον κόσμο άλλαζε, αυτές οι προτάσεις θα ήταν και πάλι αληθείς. Για παράδειγμα, «Αν όλα τα Α είναι Β, και το X είναι Α, τότε το X είναι Β»; αυτό ισχύει ό,τι και αν είναι το Α. Υπάγει σε μια καθολική και a priori μορφή τον παλιό συλλογισμό περί της θνητής φύσης του Σωκράτη, και θα ίσχυε ακόμα και αν δεν είχε υπάρξει Σωκράτης, ακόμα και αν δεν είχε υπάρξει ποτέ κανένας άνθρωπος. Ο Πλάτωνας και ο Σπινόζα είχαν δίκιο:
«ο κόσμος των καθολικών εννοιών μπορεί επίσης να περιγράφει ως ο κόσμος του όντος. Ο κόσμος του όντος είναι αναλλοίωτος, άκαμπτος, ακριβής, υπέροχος για τον μαθηματικό, τον λογικολόγο, τον κατασκευαστή μεταφυσικών συστημάτων, και όλους όσους, αγαπούν την τελειότητα περισσότερο από τη ζωή».
Η φιλοδοξία αυτού του νέου Πυθαγόρα ήταν να υπαγάγει τη φιλοσοφία στο σύνολό της σε μια τέτοια μαθηματική μορφή, να της αφαιρέσει όλο το ειδικό περιεχόμενο και να τη συμπτύξει (έστω και με τη μορφή ογκωδών τόμων) σε μαθηματική φόρμα.
«Έχουμε ανακαλύψει πως να δίνουμε στους συλλογισμούς συμβολική μορφή, όπως συμβαίνει στην άλγεβρα, ώστε τα συμπεράσματα να μπορούν να εξαχθούν με μαθηματικούς κανόνες… Τα καθαρά μαθηματικά αποτελούνται ολοκληρωτικά από ισχυρισμούς του τύπου “αν η τάδε πρόταση είναι αληθής ως προς κάτι, τότε μια άλλη πρόταση είναι αληθής γι’ αυτό το κάτι”. Είναι πρωταρχικής σημασίας να μη συζητήσουμε αν η πρώτη πρόταση είναι όντως αληθής, και να μην αναφέρουμε τι είναι αυτό το κάτι που υποτίθεται ότι είναι αληθές-Έτσι, τα μαθηματικά μπορούν να οριστούν ως ο τομέας στον οποίο ποτέ δεν ξέρουμε για τι πράγμα μιλάμε, ούτε αν αυτά που λέμε ισχύουν».
Και ίσως (διακόπτουμε εδώ, με κάποια αγένεια, αυτή την περιγραφή με τη διατύπωση μιας γνώμης) αυτή περιγραφή να μην αδικεί σε μεγάλο βαθμό τη φιλοσοφία των μαθηματικών. Είναι ένα υπέροχο παιχνίδι για ορισμένους, που εγγυάται ότι θα σκοτώσει τον χρόνο» τους εξίσου γρήγορα με το σκάκι. Είναι μια νέα μορφή πασιέντσας, και θα πρέπει να παίζεται όσο το δυνατόν πιο μακριά από την επιμολυντική επαφή με τα πράγματα.
Είναι αξιοσημείωτο ότι ο Μπέρτραντ Ράσελ, αφού έγραψε αρκετούς τόμους με τέτοιες πολυμαθέστατες πραγματείες περί όνου σκιάς προσγειώθηκε ξαφνικά στην επιφάνεια του πλανήτη και άρχισε να μιλά παθιασμένα για τον πόλεμο, την κυβέρνηση, τον σοσιαλισμό και την επανάσταση – και όλα αυτά χωρίς να χρησιμοποιήσει ούτε μία φορά τους άμεμπτους μαθηματικούς τύπους που στοιβάζονται στα Principia Mathematica του. Ούτε και γνωρίζουμε κανέναν άλλο που να τους έχει χρησιμοποιήσει.
Οι λογικοί συλλογισμοί, για να είναι χρήσιμοι, πρέπει να αφορούν πράγματα, και να διατηρούν την επαφή μαζί τους σε κάθε τους βήμα. Οι αφαιρέσεις είναι χρήσιμες ως περιλήψεις, αλλά ως εργαλεία επιχειρηματολογίας, απαιτούν τις συνεχείς δοκιμές και τα σχόλια της εμπειρίας. Γιατί αλλιώς κινδυνεύουμε να οδηγηθούμε σε έναν σχολαστικισμό μπροστά στον οποίο οι γιγάντιες Summae της μεσαιωνικής φιλοσοφίας θα ήταν υποδείγματα πραγματιστικής σκέψης.
Ξεκινώντας από μια τέτοια αφετηρία, ο Μπέρτραντ Ράσελ ήταν μάλλον μοιραίο να φτάσει στον αγνωστικισμό. Στον χριστιανισμό βρήκε τόσα πολλά που δεν μπορούσαν να διατυπωθούν με μαθηματικούς όρους ώστε τον εγκατέλειψε ολοκληρωτικά, με εξαίρεση τον ηθικό του κώδικα. Χλευάζει έναν πολιτισμό που διώκει τους ανθρώπους που αρνούνται τον χριστιανισμό, και ο οποίος φυλακίζει εκείνους που τον παίρνουν στα σοβαρά. Δεν μπορεί να ανακαλύψει κανέναν θεό σε έναν τόσο αντιφατικό κόσμο· μόνο ένας Μεφιστοφελής με χιούμορ θα μπορούσε να τον δημιουργήσει, και αυτός αν είχε όρεξη για μεγάλες διαβολιές.
Συμμερίζεται τo όραμα του Σπένσερ για το τέλος κόσμου, και περιγράφει με παραστατικότητα τον Στωικό που περιμένει με καρτερικότητα την τελική ήττα κάθε ατόμου και κάθε είδους. Μιλάμε για εξέλιξη και πρόοδο, όμως η πρόοδος είναι μια εγωτιστική φράση και η εξέλιξη δεν είναι παρά το ήμισυ ενός αμοραλιστικού κύκλου συμβάντων που κλείνει με την αποσύνθεση και τον θάνατο.
«Η οργανική ζωή, μας λένε, έχει αναπτυχθεί βαθμιαία, από το πρωτόζωο μέχρι τον φιλόσοφο, και αυτή η ανάπτυξη, μας διαβεβαιώνουν, είναι αναμφίβολα μια πρόοδος. Δυστυχώς, τούτη τη διαβεβαίωση μας τη δίνει ο φιλόσοφος, όχι το πρωτόζωο»
Ο «ελεύθερος άνθρωπος» δεν μπορεί να παρηγορήσει τον εαυτό του με παιδιάστικες ελπίδες και ανθρωπομορφικούς θεούς. Οφείλει να διατηρεί το κουράγιο του έστω και αν ξέρει ότι στο τέλος πρέπει κι αυτός να πεθάνει, ότι τα πάντα αναγκαστικά θα πεθάνουν. Δεν θα παραιτηθεί- αν δεν μπορεί να νικήσει, μπορεί τουλάχιστον να απολαύσει τη μάχη· και γνωρίζοντας εκ των προτέρων ότι θα ηττηθεί, είναι ανώτερος από τις τυφλές δυνάμεις που θα τον καταστρέψουν.
Η λατρεία του δεν θα κατευθυνθεί σε αυτές τις απάνθρωπες εξωτερικές δυνάμεις που με την άσκοπη επιμονή τους τον νικούν και γκρεμίζουν κάθε σπίτι και κάθε πολιτισμό αλλά σε εκείνες τις εσωτερικές δημιουργικές δυνάμεις που συνεχίζουν την πάλη παρά το φάσμα της αποτυχίας, και μας χαρίζουν τουλάχιστον για μερικούς αιώνες την εύθραυστη ομορφιά των γλυπτών και των εικόνων, καθώς και τα μεγαλόπρεπα ερείπια του Παρθενώνα.
Το βιβλίο του Will Durant, η “Περιπέτεια της Φιλοσοφίας” κυκλοφορεί από τις εκδόσεις “Μεταίχμιο”.
by Αντικλείδι , https://antikleidi.com
