Το να ισχυρίζεται κανείς ότι η φύση του ανθρώπου δεν έχει αλλάξει, αλλά ο ανθρώπινος πολιτισµός έχει, δεν σηµαίνει πως απορρίπτει την εξέλιξη – ακριβώς το αντίθετο.
Η ανθρωπότητα βιώνει µια εντυπωσιακή έκρηξη εξελικτικής αλλαγής, ωθούµενη από την παλιά, καλή δαρβίνεια φυσική επιλογή. Πρόκειται όµως για επιλογή µεταξύ ιδεών, όχι µεταξύ γονιδίων. Το φυσικό περιβάλλον όπου διαβιούν αυτές οι ιδέες αποτελείται από ανθρώπινους εγκεφάλους. Η άποψη αυτή προσπαθεί να αναδυθεί εδώ και πολύ καιρό στις κοινωνικές επιστήµες.
«Όταν µια εφεύρεση διαδίδεται αθόρυβα µέσω της µίµησης µπορούµε να µιλήσουµε για κοινωνική εξέλιξη»,
έγραψε ο Γάλλος κοινωνιολόγος Γκαµπριέλ Ταρντ το 1888.7 Τη δεκαετία του 1960 ο Αυστριακός οικονοµολόγος Φρήντριχ Χάγιεκ υποστήριξε πως ο καθοριστικός παράγοντας στην κοινωνική εξέλιξη είναι «η επιλογή µέσω της µίµησης επιτυχηµένων θεσµών και συνηθειών».
Το 1976 ο εξελικτικός βιολόγος Ρίτσαρντ Ντώκινς επινόησε τον όρο «µιµίδιο» (meme), που δηλώνει µια µονάδα πολιτισµικής µίµησης. Και τη δεκαετία του 1980 ο οικονοµολόγος Ρίτσαρντ Νέλσον διατύπωσε την υπόθεση ότι ολόκληρες οικονοµίες εξελίσσονται µέσω φυσικής επιλογής.
Αυτό εννοώ όταν αναφέροµαι σε πολιτισµική εξέλιξη. Σε κάποιο χρονικό σηµείο, πάνω από 100.000 χρόνια πριν, ο ίδιος ο πολιτισµός άρχισε να εξελίσσεται µ’ έναν τρόπο που δεν έχει παρατηρηθεί ποτέ σε κανένα άλλο είδος (δηλαδή να αντιγράφει, να µεταλλάσσει, να ανταγωνίζεται, να επιλέγει και να συσσωρεύει), περίπου όπως είχε ήδη συµβεί µε τα γονίδια επί δισεκατοµµύρια χρόνια.
Ακριβώς όπως η φυσική επιλογή δηµιούργησε συσσωρευτικά και σταδιακά ένα µάτι, έτσι και η πολιτισµική επιλογή στα ανθρώπινα όντα κατάφερε να δηµιουργήσει συσσωρευτικά έναν πολιτισµό ή µια φωτογραφική µηχανή.
Οι χιµπατζήδες µπορεί να µαθαίνουν ο ένας από τον άλλον πώς να καµακώνουν µε ακονισµένα κοντάρια τους προπίθηκους γκάλαγκο και οι φάλαινες όρκες µπορεί να διδάσκουν η µία την άλλη πώς να αρπάζουν θαλάσσιους λέοντες από τις παραλίες, αλλά µόνο τα ανθρώπινα όντα έχουν τον συσσωρευτικό πολιτισµό που επιδίδεται στον σχεδιασµό µιας φραντζόλας ψωµιού ή ενός κοντσέρτου. Ναι, αλλά γιατί; Γιατί εµείς και όχι η όρκα;
Η διαπίστωση ότι στους ανθρώπους παρατηρείται πολιτισµική εξέλιξη δεν είναι ούτε πολύ πρωτότυπη ούτε πολύ χρήσιµη. Η µίµηση και η µάθηση δεν αρκούν από µόνες τους, όσο γόνιµα και εµπνευσµένα κι αν ασκούνται, για να εξηγήσουν γιατί τα ανθρώπινα όντα άρχισαν να αλλάζουν µε τον µοναδικό αυτό τρόπο. Χρειάζεται κάτι άλλο· κάτι που το διαθέτουν τα ανθρώπινα όντα και όχι οι όρκες. Η απάντηση, πιστεύω, είναι ότι σε κάποιο σηµείο της ανθρώπινης ιστορίας οι ιδέες άρχισαν να έρχονται σε επαφή και να ζευγαρώνουν, να κάνουν σεξ µεταξύ τους.
Αυτό που εννοώ είναι το εξής. Το σεξ είναι αυτό που καθιστά τη βιολογική εξέλιξη συσσωρευτική, επειδή ενώνει τα γονίδια διαφορετικών ατόµων. Έτσι, µια µετάλλαξη που συµβαίνει σε ένα πλάσµα µπορεί να ενώσει τις δυνάµεις της µε µια µετάλλαξη που συµβαίνει σε ένα άλλο. Η αναλογία είναι πιο εµφανής στα βακτήρια, που ανταλλάσσουν γονίδια χωρίς ταυτόχρονα να αναπαράγονται – εξ ου και η ικανότητά τους να αποκτούν ανοσία στα αντιβιοτικά από άλλα είδη.
Αν τα µικρόβια δεν είχαν αρχίσει να ανταλλάσσουν γονίδια πριν από µερικά δισεκατοµµύρια χρόνια και τα ζώα δεν είχαν συνεχίσει να κάνουν το ίδιο µέσω του σεξ, δεν θα µπορούσαν ποτέ να συγκεντρωθούν σε ένα ζώο όλα τα γονίδια που συνθέτουν ένα µάτι· ούτε και τα γονίδια για την ανάπτυξη ποδιών, νεύρων ή εγκεφάλων. Κάθε µετάλλαξη θα είχε παραµείνει αποµονωµένη στη δική της γενεαλογική σειρά, αδυνατώντας να ανακαλύψει τις χαρές της σύµπραξης.
Σκεφτείτε, σαν σε καρτούν, ένα ψάρι να αναπτύσσει έναν υποτυπώδη πνεύµονα κι ένα άλλο να αναπτύσσει υποτυπώδη άκρα, αλλά κανένα τους να µην µπορεί να βγει στη στεριά. Η εξέλιξη µπορεί να συµβεί και χωρίς το σεξ, αλλά είναι ασύγκριτα βραδύτερη. Το ίδιο ισχύει και για τον πολιτισµό. Αν ο πολιτισµός συνίστατο απλώς στην εκµάθηση συνηθειών άλλων ανθρώπων, θα έφτανε σύντοµα σε στασιµότητα. Για να γίνει ο πολιτισµός συσσωρευτικός, έπρεπε να συναντηθούν και να ζευγαρώσουν µεταξύ τους οι ιδέες.
Η «γονιµοποίηση των ιδεών µέσω της διασταύρωσης» είναι µια κοινότοπη έκφραση, που αποδεικνύεται όµως ακούσια παραγωγική. «Το να δηµιουργείς σηµαίνει να ανασυνδυάζεις», έχει γράψει ο µοριακός βιολόγος Φρανσουά Ζακόµπ.
Φανταστείτε αυτός που εφηύρε τις σιδηροδροµικές γραµµές και αυτός που εφηύρε την ατµοµηχανή να µην µπορούσαν ποτέ να συναντηθούν ή να µιλήσουν µεταξύ τους, ούτε καν µέσω τρίτων. Ή το ίδιο να είχε συµβεί για το χαρτί και το τυπογραφικό πιεστήριο, το ∆ιαδίκτυο και το κινητό τηλέφωνο, το κάρβουνο και τον µηχανικό στρόβιλο, τον χαλκό και τον κασσίτερο, τον τροχό και το ατσάλι, το λογισµικό και το υλισµικό (hardware).
…υπήρξε κάποιο χρονικό σηµείο στην προϊστορία του ανθρώπου όπου ορισµένα ανθρώπινα όντα που διέθεταν µεγάλο εγκέφαλο και ήταν πολιτισµικά και µαθησιακά δεκτικά άρχισαν για πρώτη φορά να ανταλλάσσουν πράγµατα µεταξύ τους, κι ότι από τη στιγµή που άρχισαν να το κάνουν αυτό, ο πολιτισµός έγινε ξαφνικά συσσωρευτικός, δίνοντας το έναυσµα για το µεγάλο ορµητικό πείραµα της ανθρώπινης οικονοµικής «προόδου».
Η ανταλλαγή αντιπροσωπεύει για την πολιτισµική εξέλιξη ό,τι το σεξ για τη βιολογική εξέλιξη. Μέσω της ανταλλαγής οι άνθρωποι ανακάλυψαν τον «καταµερισµό της εργασίας», την εξειδίκευση των προσπαθειών και των ικανοτήτων τους προς αµοιβαίο όφελος.
Στην αρχή το στοιχείο αυτό θα είχε φανεί επουσιώδες, και θα είχε περάσει απαρατήρητο από περαστικούς πρωτευοντολόγους αν αυτοί µεταφέρονταν µε τις χρονοµηχανές τους στη χρονική στιγµή όπου ξεκίνησε αυτή η διαδικασία. Θα είχε φανεί πολύ λιγότερο ενδιαφέρον από την οικολογία, την ιεραρχία και τις δεισιδαιµονίες του ανθρώπινου είδους.
Αλλά ορισµένοι πιθηκάνθρωποι είχαν αρχίσει να ανταλλάσσουν µεταξύ τους τροφή ή εργαλεία µε τρόπο που ήταν επωφελής και για τους δύο συναλλασσόµενους, και αύξανε τον βαθµό εξειδίκευσης και των δύο. Η εξειδίκευση προώθησε την καινοτοµία, ενθαρρύνοντας την επένδυση χρόνου σε ένα εργαλείο για την κατασκευή άλλων εργαλείων. Με τον τρόπο αυτό οι άνθρωποι εξοικονόµησαν χρόνο – και η ευηµερία δεν είναι παρά εξοικονοµηµένος χρόνος, ο οποίος είναι ευθέως ανάλογος µε τον καταµερισµό της εργασίας.
Όσο περισσότερο τα ανθρώπινα όντα διαφοροποιούνταν ως καταναλωτές και εξειδικεύονταν ως παραγωγοί, κι όσο περισσότερο αντάλλασσαν στη συνέχεια τα προϊόντα τους, τόσο βελτίωναν και θα βελτιώνουν πάντα τη θέση τους. Και το καλό της υπόθεσης είναι ότι δεν υπάρχει κανένα αναπόφευκτο τέλος σε αυτή τη διαδικασία. Όσο περισσότερο συµµετέχουν οι άνθρωποι στον διεθνή καταµερισµό της εργασίας, όσο περισσότερο µπορούν να εξειδικεύονται και να ανταλλάσσουν, τόσο θα αυξάνεται ο πλούτος όλων µας.
Επιπλέον, στην πορεία αυτή τίποτα δεν µας εµποδίζει να λύσουµε τα προβλήµατα που µας ταλαιπωρούν – τις οικονοµικές κρίσεις, τις πληθυσµιακές εκρήξεις, την κλιµατική αλλαγή, την τροµοκρατία, τη φτώχεια, το AIDS, την κατάθλιψη και την παχυσαρκία.
Αν και δεν θα είναι εύκολο, είναι απολύτως εφικτό –και µάλιστα πιθανό– το έτος 2110, έναν αιώνα ύστερα από την έκδοση αυτού του βιβλίου, η ανθρωπότητα να βρίσκεται σε πολύ καλύτερη θέση απ’ ό,τι σήµερα, το ίδιο και η οικολογική κατάσταση του πλανήτη στον οποίο κατοικεί. Το βιβλίο αυτό καλεί τον άνθρωπο να ενστερνιστεί την αλλαγή και να είναι ορθολογικά αισιόδοξος, αγωνιζόµενος έτσι για τη βελτίωση της ανθρωπότητας και της Γης στην οποία κατοικεί.
Ορισµένοι θα πουν ότι απλώς αναδιατυπώνω αυτά που είπε ο Άνταµ Σµιθ το 1776.13 Από την εποχή του Άνταµ Σµιθ, όµως, έχουν συµβεί πολλά που άλλαξαν, κλόνισαν, αναπροσάρµοσαν και εµπλούτισαν τις διορατικές ιδέες του. Ο ίδιος δεν είχε συνειδητοποιήσει, για παράδειγµα, ότι ζούσε στα πρώιµα στάδια µιας βιοµηχανικής επανάστασης. Αν και δεν µπορώ να ελπίζω ότι έχω ως άτοµο ευφυΐα εφάµιλλη του Σµιθ, ωστόσο διαθέτω ένα µεγάλο πλεονέκτηµα απέναντί του: µπορώ να διαβάσω το βιβλίο του.
Από την εποχή του Σµιθ µέχρι σήµερα, οι διορατικές ιδέες του έχουν ζευγαρώσει µε άλλες. Επιπλέον, εκπλήσσοµαι συνεχώς από το µικρό ποσοστό των ανθρώπων που ασχολούνται µε το πρόβληµα της εκρηκτικής πολιτισµικής αλλαγής. Βλέπω πως υπάρχουν πάρα πολλοί άνθρωποι στον κόσµο που πιστεύουν ότι η εξάρτησή τους από τους άλλους µειώνεται, ή ότι θα βρίσκονταν σε καλύτερη κατάσταση αν ήταν περισσότερο αυτάρκεις, ή ότι η τεχνολογική πρόοδος δεν έχει συµβάλει καθόλου στη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου, ή ότι ο κόσµος σταθερά χειροτερεύει, ή ότι η ανταλλαγή αγαθών και ιδεών είναι µια περιττή ασηµαντότητα.
Και διαπιστώνω µια έντονη αδιαφορία από την πλευρά των σπουδαγµένων οικονοµολόγων –στους οποίους δεν ανήκω– να προσδιορίσουν ποια είναι η φύση της ευηµερίας και γιατί συνέβη στο ανθρώπινο είδος. Έτσι, έκρινα ότι γράφοντας αυτό το βιβλίο θα ικανοποιούσα την προσωπική µου περιέργεια. Γράφω σε µια εποχή πρωτοφανούς οικονοµικού πεσιµισµού. Το παγκόσµιο τραπεζικό σύστηµα παραπαίει στο χείλος της κατάρρευσης, µια τεράστια φού- σκα χρέους έχει σκάσει, το παγκόσµιο εµπόριο έχει συρρικνωθεί, και η ανεργία αυξάνεται ραγδαία σε όλο τον κόσµο καθώς µειώνεται η παραγωγή.
Το άµεσο µέλλον φαντάζει πράγµατι ζοφερό, και ορισµένες κυβερνήσεις σχεδιάζουν την περαιτέρω υπερδιόγκωση του δηµόσιου χρέους τους, που θα µπορούσε να πλήξει τις προοπτικές ευηµερίας της επόµενης γενιάς. Προς µεγάλη µου θλίψη, έπαιξα κάποιο ρόλο σε µία φάση αυτής της καταστροφής από τη θέση του µη εκτελεστικού προέδρου της Northern Rock, µιας από τις πολλές τράπεζες που αντιµετώπισαν έλλειψη ρευστότητας στη διάρκεια της κρίσης.
…Ο ορθολογικά αισιόδοξος διαπνέεται από την πεποίθηση ότι ο κόσµος θα βγει από τη σηµερινή κρίση χάρις στον τρόπο µε τον οποίο οι αγορές αγαθών, υπηρεσιών και ιδεών µάς επιτρέπουν να ανταλλάσσουµε και να εξειδικευόµαστε έντιµα προς όφελος όλων µας.
***
Matt Ridley -Ορθολογική αισιοδοξία. Πώς αναδύεται εξελικτικά η ευημερία.
Μετάφραση: Έλσα Βιδάλη. Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης
Αντικλείδι , https://antikleidi.com
