Ο Θεόφραστος Μπόμπαστ φον Χόχενχαϊμ, πιο γνωστός στην ιστορία ως Παράκελσος, γεννήθηκε στο ελβετικό χωριό του Αϊνζίντελν στα τέλη του 1493. Ένα χρόνο πριν ο Κολόμβος έφθανε στην Αμερική, ενώ ο Λαυρέντιος ο Μεγαλοπρεπής πέθαινε στην αναγεννησιακή Φλωρεντία.
Η πυρίτιδα μετέβαλλε σταδιακά τον τρόπο του πολέμου καθιστώντας ευάλωτα και τα πιο απόρθητα φεουδαρχικά κάστρα, τα λογιστικά βιβλία διπλής καταχώρισης είχαν μεταβάλει άρδην το τραπεζικό σύστημα, επιτρέποντάς του να χρηματοδοτεί και να ελέγχει εμπορικές επιχειρήσεις μεγάλης κλίμακας, ενώ ο Γουτεμβέργιος είχε ανακαλύψει την τυπογραφία, που ήταν πλέον εν χρήσει σε ολόκληρη τη Δύση, από την Αγγλία έως τη νότια Ιταλία. Η Ευρώπη στεκόταν στο κατώφλι μια νέας ιστορικής εποχής.
Για κάποιο λόγο το μεσαίο όνομα του Παράκελσου ήταν Μπόμπαστ (bombast=στόμφος, μεγαλοστομία, στα αγγλικά) — για πολλά χρόνια κυριαρχούσε η άποψη πως η σύγχρονη σημασία της λέξης προερχόταν από το όνομά του και, βέβαια, θα πρέπει κανείς να παραδεχθεί πως η συμπεριφορά του αναταποκρινόταν και με το παραπάνω προς αυτή τη σημασία.
Κι όμως, στην αρχή τα πράγματα ήταν τελείως διαφορετικά. Ο Παράκελσος ήταν ένα φιλάσθενο παιδί και υπέφερε από ραχίτιδα. Ο πατέρας του ήταν νόθος και η μητέρα του είχε διατελέσει δούλα (σκλάβα δηλαδή, κτήμα του εργοδότη της). Αυτό το υπόβαθρο σωματικής και κοινωνικής στέρησης έπαιξε ρόλο στη διάπλαση της συμπλεγματικής και ανταγωνιστικής προσωπικότητας του Παράκελσου.
Έχει λεχθεί, μεταξύ άλλων, πως στην παιδική του ηλικία είχε υποβληθεί σε ευνουχισμό. Δεν είναι γνωστό το πώς και το γιατί — μάλλον θα πρέπει να οφειλόταν σε κάποια ασθένεια. Έμεινε σπανός σε όλη του τη ζωή, με θηλυπρεπή χαρακτηριστικά. Δεν έδειχνε ενδιαφέρον για τον έρωτα και κάλυπτε μια ζωή την ανεπάρκειά του με μια προσποιητή διάθεση για ξεσάλωμα, πολύ κραυγαλέα, σα να ήταν κανένα αειθαλές τζόβενο.
Η μητέρα του Παράκελσου πέθανε όταν ήταν παιδί και αυτός εγκαταστάθηκε με τον πατέρα του στο Βίλαχ της Αυστρίας. Η εμπειρία αυτού του ταξιδιού και όσα βίωσε στη διάρκεια των 250 χιλιομέτρων πεζοπορίας διασχίζοντας τις Άλπεις —λαμβάνοντας υπόψη ότι ήταν σε μια ηλικία που ο χαρακτήρας είναι εύπλαστος-είχαν οπωσδήποτε την επίδρασή τους.
Ο Παράκελσος απόκτησε μια αίσθηση ελευθερίας κινήσεων για όλη του τη ζωή. Στο Βίλαχ, ο πατέρας του Παράκελσου δίδασκε αλχημεία στο τοπικό κολέγιο μεταλλωρύχων. Παρ’ όλα αυτά, δεν θα πρέπει επ’ ουδενί να θεωρηθεί πως ο κοινωνικός του ρόλος ήταν μέσα στα πλαίσια του —κατ’ εξαίρεσιν— ανεκτού σοφού μάγου, και ότι τον αντιμετώπιζαν όπως, ας πούμε, έναν καθηγητή της παραψυχολογίας σε ένα σύγχρονο πανεπιστήμιο. Το διδακτικό του αντικείμενο θα μπορούσαμε σήμερα να το ορίσουμε ως πρακτική και θεωρητική μεταλλουργία.
Δεν χωρεί, εντούτοις, αμφιβολία πως ο Παράκελσος (πατέρας), στον ελεύθερο χρόνο του, δοκίμαζε κι αυτός να δει αν «πιάνει το χέρι» του σε αυτήν την παράξενη τέχνη της μεταστοιχείωσης, έχοντας το νεαρό Παράκελσο για παραγιό στο καπνισμένο αλχημιστικό του άντρο. Αυτές οι πρακτικές δε θα πρέπει να εκληφθούν ως υπόγειες και εκτός τόπου και χρόνου. Η μεταλλουργία, βασιζόμενη στις θεωρίες εκείνης της εποχής, εξακολουθούσε να πρεσβεύει ότι τα μέταλλα «εξευγενίζονται» στα σπλάχνα της γης, εξελισσόμενα κλιμακωτά από τα πλέον ευτελή για να καταλήξουν σε άργυρο και, τελικά, χρυσό. Η αλχημιστική μεταστοιχείωση δεν ήταν παρά η επιστημονική προσπάθεια για την επιτάχυνση αυτής της διεργασίας.
Η πρώιμη αυτή εμπειρία του Παράκελσου, δίπλα στον πατέρα του, τον κατέστησε ειδικό τόσο στις ιδιότητες όσο και στο χειρισμό των μεταλλευμάτων. Αυτή η εμπειρογνωμοσύνη του διευρύνθηκε όταν άρχισε να δουλεύει, πιθανότατα ως μαθητευόμενος επιστάτης στα τοπικά μεταλλεία και εργαστήρια, ιδιοκτήτης των οποίων ήταν ο Σιγισμούνδος Φούγγερ, ικανός και παθιασμένος αλχημιστής κι ο ίδιος.
Ο Φούγγερ ήταν μέλος μιας μεγάλης γερμανικής οικογένειας εμπόρων, που έπαιξε κεντρικό ρόλο στο ευρωπαϊκό εμπόριο, το δέκατο πέμπτο και το δέκατο έκτο αιώνα. Ο οίκος των Φούγγερ είχε συμφέροντα σε μεταλλεία από την Ουγγαρία μέχρι την Ισπανία, καθώς και ένα δίκτυο τραπεζικών αντιπροσώπων και πρακτόρων από την Ισλανδία μέχρι την ανατολική Μεσόγειο. Συν τοις άλλοις, η οικογένεια είχε συσσωρεύσει αρκετό πλούτο για να χρηματοδοτήσει επιχειρήσεις όπως το σύνολο των δωροδοκιών και των εξαγορών που απαιτούντο για να διασφαλισθεί ότι τον τίτλο του επικεφαλής της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας θα τον έπαιρνε ο Κάρολος Ε’ και όχι ο Φραγκίσκος Α’ της Γαλλίας. (Οι Φούγγερ ήταν πολύ ξακουστοί στη βόρεια και ανατολική Ευρώπη, ενώ ανάλογο ρόλο στη νότια και τη δυτική έπαιξαν οι Μέδικοι, η πλέον μακρόβια και καλλιεργημένη δυναστεία τραπεζιτών, οι οποίοι, σύμφωνα με ορισμένους, ξεπερνούσαν τους Φούγγερ.) Εργαζόμενος στα μεταλλεία των Φούγγερ διδάχθηκε ένα μάθημα που δεν επρόκειτο να λησμονήσει ποτέ: η θεωρία της αλχημείας ερχόταν δεύτερη· την πρωτοκαθεδρία είχε η πρακτική και η επιτυχία κρινόταν από την παραγωγή.
Η απασχόληση του Παράκελσου από τον Φούγγερ φαίνεται πως έληξε γύρω στο 1507, όταν ο Παράκελσος έκλεισε τα δεκατέσσερα και ξεκίνησε προς αναζήτηση της γνώσης στα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια. Αυτό ήταν πολύ συνηθισμένο το Μεσαίωνα, το νεαρό, όμως, της ηλικίας του Παράκελσου δεν άφηνε να φανερωθεί ο θεληματικός χαρακτήρας και οι αξιοθαύμαστες διανοητικές ικανότητες του.
Τα επόμενα χρόνια έζησε ως περιπλανώμενος λόγιος. Στη Βιρτεμβέργη παρακολούθησε μαθήματα του Τριθέμιου, του αλχημιστή και αστρολόγου που επινόησε μία από τις πρώτες ευρέως αποδεκτές μεθόδους στενογραφίας. Στο Παρίσι σπούδασε υπό την επίβλεψη του Αμβροσίου Παρέ, του στρατιωτικού χειρούργου που δίδαξε πρώτος τον τρόπο ραφής των ανθρώπινων αρτηριών και που αναγνωρίζεται πλέον ως ο πατέρας της σύγχρονης χειρουργικής. Η αυθάδεια, όμως, του Παράκελσου, και το ταλέντο του να μπλέκει σε καβγάδες έκαναν βέβαιο ότι δεν επρόκειτο ποτέ να στεριώσει για πολύ στο ίδιο μέρος.
Σε ό,τι αφορά τα επόμενα έτη, κατά τους ισχυρισμούς του έλαβε το πτυχίο του από κάποιο ιταλικό πανεπιστήμιο, αν και το πού ακριβώς παραμένει άγνωστο. Με ανάλογο τρόπο συγκατέλεγε μεταξύ των τυπικών προσόντων του και ένα διδακτορικό στην ιατρική από το πανεπιστήμιο της Φεράρα, το 1517. (Παρ’ όλα αυτά, οι ιστορικοί αδυνατούν να ελέγξουν αυτόν τον ισχυρισμό του Παράκελσου, δεδομένου ότι δεν υπάρχουν πανεπιστημικά αρχεία για αυτόν το χρόνο, κάτι που, κατά πάσαν πιθανότητα, γνώριζε πολύ καλά ο Παράκελσος.)
Στις αρχές της τρίτης δεκαετίας του δέκατου έκτου αιώνα, στη βόρεια Ιταλία, ο Παράκελσος άρχισε για πρώτη φορά να κηρύσσει τις αιρετικές, με βάση τα ισχύοντα ακαδημαϊκά κριτήρια, ιδέες του. Τα πανεπιστήμια της Ευρώπης παρέμεναν γερά αγκιστρωμένα στο μεσαιωνικό παρελθόν, παρά τη γέννηση του ανθρωπισμού της Αναγέννησης, με την εκ νέου έμφασή του στις ανθρώπινες (μάλλον, παρά τις πνευματικές) αξίες, καθώς και σε αυτή καθεαυτή την αξία και την αξιοπρέπεια του ανθρώπινου όντος. Οι παραδόσεις στα πανεπιστήμια γίνονταν ακόμη στα λατινικά, ενώ όλες οι επιστημονικές διενέξεις επιλύονταν προσφεύγοντας στα κείμενα των κλασικών αυθεντιών και όχι σε πράγματα τόσο πεζά, όπως ο πραγματικός κόσμος ή η ανθρώπινη εμπειρία.
Και ποιες ήταν αυτές οι αυθεντίες; Η επίδραση του Αριστοτέλη άρχιζε να λειτουργεί σα μέγγενη για τη γνώση, καθιστώντας κάθε πρόοδο αδύνατη. Στην ιατρική, κυριαρχούσαν, κατά ανάλογο τρόπο, ο Γαληνός και ο Αβικέννας. Ο Γαληνός, ο μέγας ιατρός των ρωμαϊκών χρόνων, στην εποχή του είχε θεραπεύσει αυτοκράτορες, αλλά είχε βασίσει τις γνώσεις του σχετικά με τα πιο λεπτά σημεία της ανθρώπινης ανατομίας ανατέμνοντας σκυλιά και γουρούνια. Τα πρώτα βήματα του Αβικέννα στην ιατρική συνταγογραφία θεωρούντο ως η τελευταία λέξη επί του θέματος.
Ο Παράκελσος δεν επρόκειτο να ακολουθήσει τίποτα από αυτά. Σύντομα άρχισε να απορρίπτει συλλήβδην τις διδασκαλίες του ακαδημαϊκού κόσμου. Μόνον ένας τρόπος υπήρχε για να μάθει ιατρική.
«Ένας γιατρός οφείλει να αναζητεί τη γνώση στις εσχατόγριες, τους τσιγγάνους, τους μάγους, τα μπουλούκια των περιπλανώμενων αλητών, τους γέρους ληστές και άλλα ανάλογα απόβλητα της κοινωνίας. Ένας γιατρός οφείλει να είναι ταξιδευτής… Η γνώση είναι εμπειρία».
Και για να κάνει πράξη τα όσα κήρυττε, ο Παράκελσος ξαναπήρε πάλι τους δρόμους. Παρά τους σκοπούς, όμως, που διακήρυσσε, η ενέργειά του αυτή δεν ήταν ενέργεια ενός ταπεινού αναζητητή της γνώσης. Παλαιότερα, ήταν γνωστός με το όνομα που του είχαν δώσει όταν γεννήθηκε: Θεόφραστος φον Χόχενχάϊμ. Τώρα, όμως, όντας ένας άνθρωπος που το μεσαίο του όνομα ήταν Μπόμπαστ, υιοθέτησε το όνομα Παράκελσος, που σημαίνει «δυνάμενος να παραβληθεί με τον Κέλσο». Ήταν μια αναφορά στο Ρωμαίο γιατρό του πρώτου μ.Χ. αιώνα, ο οποίος, χάρη στα προσφάτως, τότε, εκ νέου ανακαλυφθέντα έργα του, είχε γίνει το ίνδαλμα των ακαδημαϊκών κύκλων. Ο Παράκελσος δεν άργησε να αναγνωρίσει πως το έργο του Κέλσου ήταν, εν πολλοίς, ένα ελάχιστα πρωτότυπο αναμάσημα παλαιότερων αρχαιοελληνικών πηγών και, ειδικότερα, του Ιπποκράτη, του «πατέρα της ιατρικής», ο οποίος είχε πεθάνει τον τέταρτο π.Χ. αιώνα. Όμως ο κόσμος είχε προχωρήσει στις δύο χιλιετίες που είχαν μεσολαβήσει και αυτή η εξύμνηση των τόσο «καθαρόαιμων» κλασικών αντιλήψεων μόνον να εξοργίζει μπορούσε τον ντεκλασέ νεαρό γόνο νόθου πατρός. Αυτός ήταν ανώτερος από κάθε Κέλσο και είχε κάθε δικαίωμα να αυτοαποκαλείται ανάλογα. Θα έβλεπαν αυτοί!…
****
Θεόφραστος Παράκελσος (11 Νοεμβρίου ή 17 Δεκεμβρίου 1493 – 24 Σεπτεμβρίου 1541)
Απόσπασμα από το βιβλίο «Το όνειρο του Μεντελέγιεφ» του Paul Strathern
Αντικλείδι , https://antikleidi.com
Συναφές:
