Σ’ όλα αυτά εκδηλώνεται η μεγάλη και θεμελιώδης δημιουργική δύναμη του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού: ο ατομικισμός του. «Ένας Έλληνας μάγειρας», λέει ο Νίτσε, «είναι πιο μάγειρας από τους άλλους»- και αναμφίβολα, απ’ όλους τους λαούς της γης οι Έλληνες είχαν τις περισσότερες προσωπικότητες.
Υπήρχε όμως στην ελληνική ζωή μια ακόμα ισχυρότερη δύναμη: το κράτος, η πόλις, που προσπαθούσε επίμονα να καθυποτάξει όλα αυτά τα άτομα, να τα ισοπεδώσει, να τα εξουδετερώσει, να τα εκμηδενίσει. Ο διαβόητος οστρακισμός δεν ήταν πολιτικός θεσμός παρά στρεφόταν γενικά και απροκάλυπτα εναντίον κάθε πιο πλούσιας, πιο ελεύθερης, πιο δυνατής, πιο εντυπωσιακής ατομικότητας, χωρίς την οποία ωστόσο οι Έλληνες δεν μπορούσαν να ζήσουν ευτυχισμένοι: υπήρχε ανάμεσα σ’ αυτούς και τους μεγάλους άνδρες τους μια μόνιμη κατάσταση αγάπης ανάμικτης με μίσος. Όπως πίστευαν ότι οι θεοί τους φθονούσαν καθετί που ξεχώριζε, έτσι έκαναν και οι ίδιοι: έχει κανείς την αναπόδραστη εντύπωση ότι αρκούσε να έχει κάποιος μια ασυνήθιστη ικανότητα για να στιγματιστεί ως «εχθρός του δήμου». Οι Έλληνες ήταν λοιπόν πολύ αλλόκοτοι ατομικιστές!
Ένα άλλο φαινόμενο που εξυμνείται ομόφωνα είναι ο ελληνικός ιδεαλισμός. Αυτό φαίνεται ήδη από το χάρισμά τους να παρατηρούν τον κόσμο χωρίς ιδιοτέλεια, όπως είπαμε πιο πάνω. Εκτός απ’ αυτό, ένιωθαν απύθμενη απέχθεια για κάθε βιοποριστική ασχολία, και η βρισιά «βάναυσος», με την οποία εξέφραζαν αυτή την περιφρόνηση, διατηρήθηκε ως τις μέρες μας*. Απ’ την άλλη μεριά, όμως, ήταν ώς το μεδούλι τους υλιστές. Κατά βάθος πίστευαν μόνο στο συγκεκριμένο, στο χειροπιαστό, στο κοντινό, κι έβαζαν ίο χρήμα και την ιδιοκτησία πάνω απ’ όλα.
Η «αντι-βαναυσότητά» τους ήταν ουσιαστικά ότι δεν τους άρεσε να εργάζονται, αλλά τον άεργο πλούτο δεν τον απεχθάνονταν καθόλου. Ακόμα και οι λαμπρότεροι ήρωές τους, ο Αγαμέμνων, ο Οδυσσέας, ο Αχιλλέας, είναι απίστευτα άπληστοι και στο μυαλό τους έχουν ολοένα λουφέδες, λύτρα και δώρα, ενώ όλοι οι γειτονικοί λαοί, οι Πέρσες και οι Αιγύπτιοι, οι Φοίνικες και οι Ρωμαίοι συμφωνούσαν ότι κάθε Έλληνας εξαγοράζεται. Το μοναδικό αντίθετο παράδειγμα είναι ο Αριστείδης, που με την ανιδιοτέλειά του έγινε αξιοπερίεργο θέαμα στην Ελλάδα και διασημότητα της παγκόσμιας Ιστορίας.
Αλλά και πάλι πρέπει ν’ απαλύνουμε αυτή μας την κρίση. Οι Έλληνες δεν ήταν υλιστές, γιατί αντιμετώπιζαν ολόκληρη τη ζωή σαν παιχνίδι. Σ’ αυτό το σημείο αξίζει να επεκταθούμε κάπως περισσότερο, γιατί είναι ο κυριότερος λόγος που μας αναγκάζει ν’ αναγνωρίσουμε ότι οι Έλληνες ήταν η κατεξοχήν μεγαλοφυΐα ανάμεσα στους λαούς. Σε προηγούμενη μελέτη είδαμε ότι ένα βασικό γνώρισμα του αρχαίου Αιγύπτιου ήταν η παιχνιδιάρικη διάθεσή του-αλλά ο αρχαίος Αιγύπτιος έπαιζε σαν παιδί, ενώ ο αρχαίος Έλληνας σαν καλλιτέχνης.
Η διαφορά του καλλιτέχνη από τους υπόλοιπους ανθρώπους είναι ότι δεν εξετάζει τα πράγματα αναζητώντας τη χρησιμότητά τους, αλλά την ουσία τους. Δεν ρωτάει: τι είναι για μένα παρά τι είναι για τον εαυτό τους. Γι’ αυτό μπορεί, και μάλιστα είναι αναπόφευκτο, ν’ ανακαλύπτει συνεχώς καινούργια πράγματα. Ό,τι ονομάζουμε χρησιμότητα είναι αυτό που απαιτεί το είδος, το αιώνια απαράλλαχτο. Το μυστικό όμως κάθε πλάσματος είναι η μοναδικότητά του. Ο «πρακτικός» άνθρωπος είναι καταδικασμένος να βλέπει σ’ ολόκληρη τη ζωή του μονάχα αποσπάσματα της πραγματικότητας, που προάγουν τους σκοπούς του. Ο καλλιτέχνης, αντίθετα, αντιμετωπίζει τον κόσμο σαν να ήταν ολότελα άχρηστος· γι’ αυτό και μπορεί να τον συλλάβει στο σύνολό του.
Αυτή την αλήθεια τη συμπύκνωσε ο νεαρός Σίλερ στα αθάνατα λόγια: «Ο άνθρωπος είναι γνήσιος άνθρωπος μόνον όταν παίζει». Απ’ αυτή τη σκοπιά, ο μύθος για την απόφαση του Πάρι αποκτά βαθύτερο νόημα. Όπως ο Πάρις, έτσι και οι Έλληνες έπρεπε να διαλέξουν ανάμεσα στα δώρα της Ήρας, της Αθηνάς και της Αφροδίτης. Αν ήθελαν, θα μπορούσαν ν’ αποκτήσουν ενωμένοι την κυριαρχία πάνω σ’ ολόκληρο τον κόσμο: ούτε η Καρχηδόνα ούτε η Περσία, οι δύο μοναδικοί σοβαροί αντίπαλοί τους, θα μπορούσαν να τους εμποδίσουν.
Από την άλλη μεριά, πάλι, αν έστιαζαν τις δυνάμεις τους στη γνώση του κόσμου, θα μπορούσαν, χάρη στη μεγαλειώδη ικανότητά τους για ενατένιση, να διεισδύσουν βαθιά στην ουσία των πραγμάτων και ν’ αποκτήσουν την ανώτατη δυνατή σοφία. Αυτοί όμως έκαναν ό,τι και ο Πάρις, που προτίμησε την ομορφιά, και μάλιστα μόνο το φάντασμά της, γιατί η αληθινή Ελένη ήταν στην Αίγυπτο. Κι ωστόσο είναι πολύ πιθανό ότι είχαν δίκιο να προτιμούν αυτή την επίφαση της επίφασης από καθετί άλλο. Αυτό εννοούσε ο Νίτσε όταν έλεγε: ήταν ρηχοί γιατί ήταν βαθείς.
Ο μεγαλοφυής βλέπει τον κόσμο σαν δραματική σύνθεση. Αλλά κι αυτός ο ίδιος είναι μια δραματική σύνθεση. Οι αρχαίοι Έλληνες είναι το πλουσιότερο και υποδειγματικότερο, συναρπαστικότερο και φαντασμαγορικότερο θεατρικό θέαμα του κόσμου, και η οικουμένη είναι το αιώνιο και μεταβλητό, κριτικό και αφοσιωμένο κοινό τους. Ακριβώς ο πλούτος τους σε αντιθέσεις και αντιφάσεις χαρίζει στους Έλληνες μια μόνιμη αίγλη: είναι παράδοξοι όπως η ίδια η ζωή, σφαιρικοί και πλήρεις όπως οι αθάνατες θεατρικές μορφές, στις οποίες δεν υπάρχει τίποτα το μονόπλευρο ή παραφορτωμένο, άτονο ή χονδροειδές, αμυδρό ή παράταιρο, που να ενοχλεί το μάτι.
*******************
* Στα γερμανικά, αλλά και στ’ αγγλικά, η ελληνική αυτή λέξη έχει διατηρήσει λίγο-πολύ την αρχική της σημασία και σημαίνει τον χοντροκομμένο, άξεστο άνθρωπο. (Σ.τ.Μ.).
Πολιτιστική ιστορία της αρχαίας Ελλάδας / Friedell, Egon
Αντικλείδι , https://antikleidi.com
