Χάρη στο σιδηρόδρομο και στο ατμόπλοιο ο κόσμος έγινε πιο μικρός. Δεν ήταν πια ένα επικίνδυνο και περιπετειώδες τόλμημα να μπει κάποιος σ’ ένα πλοίο και να σαλπάρει για τις Ινδίες ή την Κίνα. Η Αμερική ήταν σχεδόν δίπλα. Γι’ αυτό και από το 1800 και μετά δεν είναι πια δυνατό να βλέπουμε την ιστορία του κόσμου μόνο ως ευρωπαϊκή ιστορία. Πρέπει να ρίξουμε μια ματιά πέρα από τα σύνορά μας, στις καινούριες γειτονικές χώρες της Ευρώπης, και ειδικά στην Κίνα, την Ιαπωνία και την Αμερική.
Μέχρι το 1800 η Κίνα είχε παραμείνει ακριβώς ίδια όπως τον καιρό των ηγετών της δυναστείας των Χαν, περίπου την εποχή της γέννησης του Χριστού, και την εποχή των μεγάλων της ποιητών, οκτακόσια χρόνια αργότερα – μια πυκνοκατοικημένη, ειρηνική χώρα, ισχυρή, οργανωμένη και περήφανη, με εργατικούς αγρότες και πολίτες, σπουδαίους λόγιους, ποιητές και στοχαστές. Οι αναταραχές, οι θρησκευτικοί πόλεμοι, η διαρκής αναστάτωση που τυραννούσαν την Ευρώπη εκείνα τα χρόνια ήταν για τους Κινέζους κάτι το εντελώς άγνωστο, βάρβαρο και αδιανόητο. Ναι μεν τώρα τους κυβερνούσαν ξένοι αυτοκράτορες, που ανάγκαζαν τους άντρες να πλέκουν τα μαλλιά τους κοτσίδα ως ένδειξη υποδούλωσης, αλλά από την άλλη αυτή η δυναστεία ξένων ηγετών από την ενδοχώρα της Ασίας, οι Μα-ντσού, είχαν υιοθετήσει απόλυτα τον κινέζικο τρόπο σκέψης και είχαν μάθει και αποδεχτεί τις βασικές αρχές του Κομφούκιου. Έτσι η αυτοκρατορία βρισκόταν σε μεγάλη ακμή.
Που και πού κατέφθαναν στην Κίνα λόγιοι Ιησουίτες για να κηρύξουν τα διδάγματα του χριστιανισμού. Τύχαιναν φιλικής υποδοχής, μιας και ο αυτοκράτορας της Κίνας ήθελε να διδαχτεί απ’ αυτούς τις ευρωπαϊκές επιστήμες, και κυρίως την αστρονομία. Ευρωπαίοι έμποροι έφερναν στην πατρίδα τους πορσελάνη από την Κίνα. Σε όλο τον κόσμο προσπαθούσαν να πετύχουν αυτή την εξαιρετική, ντελικάτη ποιότητα, αλλά πέρασαν αιώνες και κανείς δεν το είχε καταφέρει ακόμα. Μπορείς να καταλάβεις πόσο υπερείχε η Κίνα με τα πολλά εκατομμύρια καλλιεργημένων πολιτών της σε σχέση με την Ευρώπη από μια επιστολή του αυτοκράτορά της την οποία απηύθυνε στο βασιλιά της Αγγλίας το 1793. Οι Άγγλοι ζητούσαν την άδεια να στείλουν έναν πρέσβη στην κινεζική Αυλή και να συνάψουν εμπορικές σχέσεις με την Κίνα.
Ο αυτοκράτορας Κιέν Λονγκ, περιβόητος λόγιος και ικανός ηγέτης, απάντησε ως εξής:
«Εσείς, ω βασιλιά, ζείτε πέρα από θάλασσες πολλές. Κι όμως, παρακινημένοι από την ταπεινή επιθυμία να μοιραστείτε την ευλογία του πολιτισμού μας, στείλατε μια πρεσβεία, που με όλο το σεβασμό παρέδωσε τη γραφή σας. Μας διαβεβαιώνετε επίσης ότι ο σεβασμός σας για την ουράνια δυναστεία μας σας κατακλύζει με την επιθυμία να υιοθετήσετε τον πολιτισμό μας. Κι όμως, τα έθιμα και οι ηθικοί κανόνες μας διαφέρουν τόσο ριζικά από τα δικά σας, ώστε θα ήταν αδύνατον να τα μεταφυτέψετε στο δικό σας έδαφος, ακόμα κι αν ο πρέσβης σας ήταν σε θέση να αφομοιώσει τις βασικές έννοιες του πολιτισμού μας. Κι αν ακόμα ήταν ένας επιμελής μαθητής, οι προσπάθειές του θα ήταν μάταιες.
»Κυριαρχώντας στον απέραντο κόσμο, βλέπω εμπρός μου μόνο ένα στόχο, κι αυτός είναι ο εξής – να πετύχω μια τέλεια διακυβέρνηση και να εκπληρώσω τα καθήκοντα του κράτους. Σπάνια και πολύτιμα αγαθά δε με ενδιαφέρουν. Δε βρίσκω καμιά χρησιμότητα στα αγαθά της χώρας σας. Το ουράνιο βασίλειό μας διαθέτει όλα τα αγαθά σε αφθονία, και δεν υπάρχει καμία έλλειψη εντός των συνόρων του. Γι’ αυτό δε συντρέχει κανένας λόγος να εισαγάγουμε τα προϊόντα ξένων βαρβάρων, ανταλλάσσοντάς τα με τα δικά μας. Επειδή όμως το τσάι, το μετάξι και η πορσελάνη που παράγει το ουράνιο βασίλειό μας αποτελούν είδη πρώτης ανάγκης για τους λαούς της Ευρώπης και για εσάς τους ίδιους, το περιορισμένο εμπόριο που ήταν επιτρεπτό μέχρι τώρα στην επαρχία μου την Καντόνα θα συνεχιστεί. Λαμβάνοντας υπόψη τη μοναχικότητα του απομακρυσμένου νησιού σας, που το χωρίζουν από τον κόσμο απέραντες θαλάσσιες έρημοι, παραβλέπω τη δικαιολογημένη άγνοιά σας σχετικά με τα έθιμα του ουράνιου βασιλείου. Τρέμετε τις εντολές μου και υπακούστε».
Αυτά έγραψε λοιπόν ο αυτοκράτορας της Κίνας στο βασιλιά του μικρού και απομακρυσμένου νησιού της Βρετανίας. Υποτίμησε όμως τη βαρβαρότητα των κατοίκων του, βαρβαρότητα που έδειξαν όταν μερικές δεκαετίες αργότερα κατέφθασαν στην Κίνα με τα ατμόπλοιά τους. Το περιορισμένο εμπόριο στην Καντόνα δεν τους αρκούσε πια, και επιπλέον είχαν ανακαλύψει ένα προϊόν που άρεσε ιδιαίτερα στο λαό της Κίνας -ένα δηλητήριο, και μάλιστα θανατηφόρο, το όπιο. Όταν το καίει κανείς και εισπνέει τον καπνό του, του φέρνει γλυκά όνειρα για ένα μικρό χρονικό διάστημα. Αλλά αρρωσταίνει απ’ αυτό φρικιά. Όποιος έχει συνηθίσει να καπνίζει όπιο δεν μπορεί να σταματήσει. Είναι όπως το ποτό, αλλά πολύ πιο επικίνδυνο. Αυτό το δηλητήριο ήθελαν να πουλήσουν οι Βρετανοί στους Κινέζους, σε τεράστιες μάλιστα ποσότητες. Οι κινεζικές αρχές είδαν πόσο επικίνδυνο ήταν για το λαό τους, και το 1839 πήραν δραστικά μέτρα για την απαγόρευσή του.
Και να που οι Βρετανοί επέστρεψαν πάλι με τα ατμόπλοιά τους, εφοδιασμένα αυτή τη φορά με κανόνια. Ανέβηκαν τα κινέζικα ποτάμια, κανονιοβόλησαν τις ειρηνικές κινέζικες πόλεις και μετέτρεψαν τα πανέμορφα παλάτια σε ένα σωρό από ερείπια. Οι Κινέζοι, εμβρόντητοι κι ανίσχυροι, αναγκάστηκαν να κάνουν ό,τι τους διέταζαν οι λευκοί, να καταβάλουν τεράστια χρηματικά ποσά και να ανοίξουν τα λιμάνια τους για το ελεύθερο εμπόριο του οπίου και άλλων αγαθών. Λίγο αργότερα στην Κίνα ξέσπασε μια εξέγερση, γνωστή ως Τάϊπίνγκ -ή Μεγάλη Ειρήνη-, την οποία υποκίνησε ένας μισότρελος ηγέτης που αυτόαποκαλούνταν «ουράνιος βασιλιάς του ουράνιου βασιλείου της Μεγάλης Ειρήνης». Οι Ευρωπαίοι στην αρχή τον υποστήριξαν, όταν όμως το λιμάνι της Σαγκάης απειλήθηκε πολέμησαν στο πλευρό των αυτοκρατορικών στρατευμάτων για να προστατεύσουν το εμπόριό τους, κι έτσι οι επαναστάτες νικήθηκαν.
Οι Ευρωπαίοι ήταν αποφασισμένοι να επεκτείνουν την εμπορική τους δραστηριότητα και ίδρυσαν πρεσβείες στην πρωτεύουσα της Κίνας, το Πεκίνο. Η αυτοκρατορική κυβέρνηση όμως δεν το επέτρεψε. Έτσι το 1860 βρετανικά και γαλλικά στρατεύματα εισέβαλαν από τα βόρεια της χώρας, βομβαρδίζοντας τις πόλεις και υποδουλώνοντας τους ηγεμόνες τους. Όταν έφτασαν στο Πεκίνο, ο αυτοκράτορας είχε ήδη διαφύγει. Ως εκδίκηση για την αντίσταση των Κινέζων, οι Βρετανοί λεηλάτησαν και πυρπόλησαν το υπέροχο, πανάρχαιο αυτοκρατορικό Θερινό Ανάκτορο, μαζί με τα εξαίσια έργα τέχνης του που χρονολογούνταν από τις αρχές της αυτοκρατορίας. Σε κατάσταση απόλυτης διάλυσης και μεγάλης αναταραχής, η απέραντη και ειρηνική αρχαία αυτοκρατορία ήταν πια αναγκασμένη να υποκύψει στις απαιτήσεις των Ευρωπαίων εμπόρων. Αυτή ήταν η ανταμοιβή των Ευρωπαίων στους Κινέζους που τους είχαν διδάξει να φτιάχνουν χαρτί, να χρησιμοποιούν την πυξίδα και, δυστυχώς, να παρασκευάζουν πυρίτιδα.
Την ίδια περίοδο η ιαπωνική νησιωτική αυτοκρατορία κινδύνευε να έχει την ίδια μοίρα. Η Ιαπωνία εκείνη την εποχή θύμιζε πολύ την Ευρώπη το Μεσαίωνα. Η πραγματική εξουσία βρισκόταν στα χέρια των αριστοκρατών και των ιπποτών, και ειδικά σε αυτά μιας οικογένειας ευγενών που επέβλεπαν τον αυτοκράτορα όπως επέβλεπαν οι πρόγονοι του Καρλομάγνου τους Μεροβίγγειους βασιλείς. Οι Ιάπωνες είχαν διδαχτεί από τους Κινέζους εκατοντάδες χρόνια πριν να ζωγραφίζουν πίνακες, να χτίζουν σπίτια και να γράφουν ποιήματα, και ήξεραν κι αυτοί να φτιάχνουν υπέροχα πράγματα. Η Ιαπωνία όμως δεν ήταν μια οργανωμένη, απέραντη και ειρηνική χώρα όπως η Κίνα. Για πολλά χρόνια οι ισχυροί αριστοκράτες από διάφορες περιοχές και νησιά πολεμούσαν αναμεταξύ τους σε ιπποτικές μάχες μεταξύ φεουδαρχών. Οι πιο φτωχοί απ’ αυτούς συμμάχησαν γύρω στο 1850 για να πάρουν την εξουσία από τους ισχυρούς της αυτοκρατορίας. Θες να μάθεις πώς το έκαναν; Εξασφάλισαν τη βοήθεια του αυτοκράτορα, μιας ανίσχυρης μαριονέτας, ο οποίος ήταν αναγκασμένος να περνάει ώρες ολόκληρες κάθε μέρα καθισμένος απλώς στο θρόνο του. Οι φτωχοί αυτοί αριστοκράτες εξεγέρθηκαν ενάντια στους ισχυρούς γαιοκτήμονες στο όνομα του αυτοκράτορα, ισχυριζόμενοι ότι θα του εξασφάλιζαν τη δύναμη που είχαν οι αυτοκράτορες της Ιαπωνίας πολύ παλιά.
Αυτά συνέβαιναν την εποχή που οι ευρωπαϊκές πρεσβείες επέστρεψαν στην Ιαπωνία, καθώς για παραπάνω από διακόσια χρόνια ήταν μια απαγορευμένη για τους ξένους χώρα. Σε αυτούς τους λευκούς πρέσβεις η ζωή στις πόλεις της Ιαπωνίας -με τα εκατομμύρια κατοίκων, τα σπιτάκια από μπαμπού και χαρτί με τους χαριτωμένους κήπους τους, τις ωραίες κυρίες με τα μαλλιά τους πιασμένα κότσους, σαν πύργους καρφωμένους στο κεφάλι τους, τα χρωματιστά λάβαρα στους ναούς, την επισημότητα, την αυστηρότητα και την αυτοκυριαρχία των ζωσμένων με σπαθιά ιπποτών- φάνταζε παράξενη και γοητευτική. Με τις βρόμικες μπότες τους τσαλαπατούσαν τα ανεκτίμητα ψάθινα χαλιά του παλατιού, στο οποίο οι Ιάπωνες έμπαιναν μόνο ξυπόλυτοι. Δεν ένιωθαν την παραμικρή υποχρέωση να σεβαστούν τις πανάρχαιες συνήθειες αυτών των ανθρώπων, τους οποίους θεωρούσαν άγριους, όταν τους χαιρετούσαν ή έπιναν μαζί τους τσάι. Έτσι πολύ σύντομα έγιναν απεχθείς. Όταν μια μέρα μια ομάδα Αμερικανών ταξιδιωτών δεν παραμέρισαν ευγενικά, όπως συνηθιζόταν, την ώρα που περνούσε μέσα στη χειράμαξά του ένας σπουδαίος πρίγκιπας, έπιασε τέτοιος θυμός τους ακόλουθούς του, που όρμησαν στους Αμερικανούς, σκοτώνοντας μια γυναίκα. Φυσικά κατέφθασαν αμέσως βρετανικά πολεμικά πλοία και βομβάρδισαν την πόλη. Οι Ιάπωνες φοβήθηκαν ότι τους περίμενε ίδια μοίρα με των Κινέζων. Ευτυχώς η επανάσταση ενάντια στους ισχυρούς της χώρας είχε στο μεταξύ πετύχει. Ο αυτοκράτορας -γνωστός στην Ευρώπη ως Μικάντο- είχε τώρα πια όντως απεριόριστη δύναμη. Με την υποστήριξη έξυπνων συμβούλων, που ποτέ δεν εμφανίστηκαν δημόσια, αποφάσισε να χρησιμοποιήσει τη δύναμή του για να προστατεύσει τη χώρα του από την υπεροψία των ξένων. Ο αρχαίος πολιτισμός έπρεπε να διατηρηθεί. Το μόνο που έπρεπε να κάνουν οι Ιάπωνες ήταν να μάθουν τις πρόσφατες εφευρέσεις των Ευρωπαίων. Κι έτσι άνοιξε μονομιάς τα σύνορα της χώρας στους ξένους.
Ο αυτοκράτορας ανέθεσε σε Γερμανούς αξιωματικούς τη δημιουργία ενός σύγχρονου στρατού, και στους Άγγλους ενός σύγχρονου στόλου. Έστειλε Ιάπωνες στην Ευρώπη να σπουδάσουν τη δυτική ιατρική και να εξοικειωθούν με όλους τους τομείς της δυτικής σκέψης που είχαν αναδείξει την Ευρώπη σε πανίσχυρη δύναμη. Ακολουθώντας το παράδειγμα των Γερμανών, καθιέρωσε την υποχρεωτική βασική εκπαίδευση, για να δώσει τα εφόδια στο λαό του για τον αγώνα. Οι Ευρωπαίοι είχαν ενθουσιαστεί: Τελικά οι Ιάπωνες είχαν αποδειχθεί ένας πολύ συνετός λαός, αφού έκαναν τέτοιο άνοιγμα. Έσπευσαν λοιπόν να τους πουλήσουν ό,τι τους ζητούσαν και να τους δείξουν ό,τι ήθελαν. Μέσα σε μερικές δεκαετίες οι Ιάπωνες έμαθαν όλα όσα μπορούσε να τους διδάξει η Ευρώπη σχετικά με τις μηχανές για τον πόλεμο ή για την ειρήνη. Κι όταν πια ένιωσαν έτοιμοι, υπέβαλαν στους Ευρωπαίους με κάθε ευγένεια τα σέβη τους: «Τώρα γνωρίζουμε όσα γνωρίζετε κι εσείς. Τώρα τα δικά μας ατμόπλοια θα εξορμούν με στόχο το εμπόριο και τις κατακτήσεις, και τα δικά μας κανόνια θα βομβαρδίζουν ειρηνικές πόλεις όταν κάποιος τολμήσει να προσβάλει έναν Ιάπωνα». Οι Ευρωπαίοι έμειναν άναυδοι, και ακόμα και σήμερα εξακολουθούν να σαστίζουν. Γιατί οι Ιάπωνες είναι οι καλύτεροι μαθητές ολόκληρης της ιστορίας της ανθρωπότητας.
Την ίδια εποχή που η Ιαπωνία άρχισε να απελευθερώνεται, πολύ σημαντικά πράγματα συνέβαιναν και πέρα από τις θάλασσες, στην Αμερική. Όπως θα θυμάσαι, οι αγγλικοί εμπορικοί σταθμοί, οι οποίοι είχαν αναπτυχθεί σε παράκτιες πόλεις, στα ανατολικά παράλια της Αμερικής διακήρυξαν την ανεξαρτησία τους από την αγγλική κυριαρχία το 1776, για να ιδρύσουν μια κοινοπολιτεία ελεύθερων κρατών. Οι Βρετανοί και οι Ισπανοί άποικοι, πολεμώντας τις φυλές των Ινδιάνων, συνέχισαν να προωθούνται προς τα δυτικά. Σίγουρα θα ’χεις διαβάσει βιβλία για καουμπόηδες και Ινδιάνους, οπότε ξέρεις πώς ήταν – πώς οι αγρότες έχτιζαν καλύβες από κορμούς, καταστρέφοντας τα πυκνά δάση, και πώς πολεμούσαν πώς οι καουμπόηδες φύλαγαν τεράστια κοπάδια, ενώ η Άγρια Δύση ήταν γεμάτη τυχοδιώκτες και χρυσοθήρες που είχαν εγκατασταθεί εκεί. Συνεχώς ξεφύτρωναν καινούριες πολιτείες στις περιοχές που είχαν αρπάξει από τις φυλές των Ινδιάνων. Όπως φαντάζεσαι, αυτές οι πολιτείες δεν ήταν ιδιαίτερα πολιτισμένες. Κυρίως όμως ήταν πολύ διαφορετικές μεταξύ τους. Αυτές που βρίσκονταν στις νότιες, τροπικές περιοχές ζούσαν από τις μεγάλες φυτείες, όπου καλλιεργούνταν βαμβάκι και ζαχαροκάλαμο σε τεράστιες ποσότητες. Οι άποικοι είχαν στην ιδιοκτησία τους απέραντες εκτάσεις γης, στις οποίες δούλευαν νέγροι σκλάβοι που τους είχαν αγοράσει στην Αφρική και τους μεταχειρίζονταν φριχτά.
Πιο πάνω, προς το βορρά, η κατάσταση ήταν διαφορετική. Εκεί δεν είχε τόση ζέστη, και το κλίμα θύμιζε το ευρωπαϊκό. Έτσι εκεί υπήρχαν αγροκτήματα και πόλεις που δε διέφεραν και τόσο από αυτές στην πατρίδα των Άγγλων αποίκων, μόνο που όλα ήταν σε μεγαλύτερη κλίμακα. Στις πόλεις αυτές δε χρειάζονταν σκλάβους, γιατί ήταν πιο εύκολο και πιο οικονομικό να κάνουν μόνοι τους τη δουλειά. Έτσι οι πολίτες των βόρειων πολιτειών, που οι περισσότεροι ήταν ευσεβείς χριστιανοί, αποφάσισαν ότι ήταν ντροπή η κοινοπολιτεία, η οποία είχε ιδρυθεί με βάση τις αρχές των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, να έχει σκλάβους, όπως την εποχή της ειδωλολατρικής αρχαιότητας. Oι νότιες πολιτείες εξήγησαν ότι είχαν ανάγκη τους νέγρους σκλάβους, και ότι θα καταστρέφονταν χωρίς αυτούς. Ένας λευκός δε θα μπορούσε να αντέξει τη δουλειά σε τόση ζέστη. 0 νέγρος δε γεννήθηκε για να είναι ελεύθερος, και τα λοιπά και τα λοιπά. Το 1820 επιτεύχθηκε ένας συμβιβασμός. Οι πολιτείες που βρίσκονταν νότια μιας καθορισμένης συνοριακής γραμμής επιτρεπόταν να έχουν σκλάβους, όσες βρίσκονταν βόρεια όχι.
Μακροπρόθεσμα όμως η ντροπή που προκαλούσε μια οικονομία η οποία βασιζόταν στην εκμετάλλευση των σκλάβων ήταν αβάσταχτη. Παρ’ όλα αυτά φαινόταν ότι τίποτα δεν μπορούσε να γίνει για ν’ αλλάξει η κατάσταση, γιατί οι πολιτείες στα νότια, με τις τεράστιες φυτείες τους, ήταν πολύ ισχυρότερες και πλουσιότερες από τις βόρειες με τα αγροκτήματα, και ήταν αποφασισμένες να μην υποκύψουν με κάθε κόστος. Τελικά όμως βρέθηκε ο άνθρωπος που υπερνίκησε τα εμπόδια. Ήταν ο πρόεδρος Αβραάμ Λίνκολν, ένας άνθρωπος που δεν είχε μια κοινή μοίρα: Μεγάλωσε σαν απλό αγροτόπαιδο στην ενδοχώρα, πολέμησε το 1832 έναν Ινδιάνο αρχηγό, το Μαύρο Γεράκι, και κατόπιν έγινε διευθυντής του ταχυδρομείου σε μια μικρή πόλη. Εκεί στον ελεύθερο χρόνο του μελετούσε νομικά, κι έγινε δικηγόρος και βουλευτής. Από τη θέση αυτή αγωνίστηκε ενάντια στο θεσμό της δουλείας, κι έτσι έγινε ιδιαίτερα μισητός στους ιδιοκτήτες των φυτειών των νότιων πολιτειών. Παρ’ όλα αυτά το 1861 εκλέχθηκε πρόεδρος, κι αυτό στάθηκε η αφορμή οι νότιες πολιτείες να αποσχιστούν από τις Ηνωμένες Πολιτείες και να ιδρύσουν τις Ομόσπονδες Πολιτείες της Αμερικής, όπου θα υπήρχαν σκλάβοι.
Αμέσως τέθηκαν στη διάθεση του Λίνκολν 75.000 εθελοντές. Παρ’ όλα αυτά η κατάσταση ήταν πολύ δύσκολη για τους Βόρειους. Η Αγγλία, μολονότι είχε καταργήσει τη δουλεία και εδώ και μερικές δεκαετίες την καταδίκαζε στις δικές της αποικίες, υποστήριζε τις Ομόσπονδες Πολιτείες. Τότε ξέσπασε ένας τρομακτικός, αιματηρός εμφύλιος. Τελικά κατάφερε να νικήσει η γενναιότητα και η επιμονή των αγροτών του Βορρά, κι έτσι ο Λίνκολν μπήκε νικητής στην πρωτεύουσα των νότιων πολιτειών το 1865, κάτω από τις επευφημίες των απελευθερωμένων σκλάβων. Έντεκα μέρες αργότερα, κατά τη διάρκεια μιας θεατρικής παράστασης, ο Λίνκολν δολοφονήθηκε από ένα Νότιο. Το έργο του όμως είχε ολοκληρωθεί. Οι επανενωμένες, ελεύθερες Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής έγιναν πολύ σύντομα η πιο πλούσια και ισχυρή χώρα του κόσμου. Φαίνεται πως μπορούσαν να τα καταφέρουν και χωρίς σκλάβους.
Από το βιβλίο Μικρή ιστορία του κόσμου του κορυφαίου Αυστριακού θεωρητικού Sir Ernst Hans Joseph Gombrich
Αντικλείδι , https://antikleidi.com
Συναφές:
