μνήμη Γιώργου Σεφέρη
Πρέπει να ήταν φθινόπωρο του 1949. Ήμουν μαθητής, δεκατεσσάρων χρονών. Πρώτη επαφή με το Σεφέρη: η «Άρνηση». Τη βρήκα σε μια ανθολογία στη βιβλιοθήκη του σχολείου. Την ξεσήκωσα σ’ ένα χαρτί –κάνοντας λάθος και στη στίξη (που άλλου; στην περίφημη άνω τελεία). Το έχω ακόμα αυτό το χαρτί.
Στα είκοσι πέντε χρόνια που πέρασαν (γράφω το 1974), λίγες ήταν οι μέρες στη ζωή μου χωρίς Σεφέρη. Με ξενάγησε στην Κύπρο, στην Ελλάδα, στην ιστορία. Με συντροφεύει παντού. Ο τελευταίος στίχος της «Άρνησης», έγινε για μένα πραγματικός. Άλλαξα –από τότε– ζωή.
Θα είχε ίσως ενδιαφέρον για το μελετητή του Σεφερικού (και κάθε ποιητικού) έργου ένα «ημερολόγιο επικοινωνίας» με τον ποιητή, που θα άρχιζε από τα πρώτα εφηβικά χρόνια του αναγνώστη και θα ιστορούσε με λεπτομέρειες τις εξερευνήσεις, τις πρώτες επαφές, τις πρώτες χαρές και τις πρώτες παρεξηγήσεις. Που θα σημείωνε τα ποιήματα που έμειναν για χρόνια ερμητικά κλεισμένα και αποκρυπτογραφήθηκαν με κόπο ή ανοίχτηκαν ξαφνικά. Τα ποιήματα που για χρόνια φορούσαν μια λαθεμένη ερμηνεία –που ακόμα δυσκολεύει την πρόσβαση. Στη δική μου περίπτωση, θα ήταν περίεργος –ιστορικά– ο δρόμος που θα οδηγούσε από τη «Στροφή» μπροστά στο «Ημερολόγιο καταστρώματος Α΄», πίσω στο «Μυθιστόρημα», πάλι μπροστά στη «Γυμνοπαιδιά», το «Τετράδιο Γυμνασμάτων» και το «Ημερολόγιο Β΄», πάλι πίσω στη «Στροφή», για να καταλήξει μετά πολλά χρόνια και μέσα από την «Κίχλη» και τα «Κρυφά ποιήματα», πίσω στη «Στέρνα» και στον «Ερωτικό Λόγο». (Τόσο με είχε από την πρώτη στιγμή σαγηνεύσει η μουσική του «Ερωτικού Λόγου», που για χρόνια τον διάβαζα σαν να ήταν γραμμένος σε ξένη, άγνωστη γλώσσα. Σχεδόν δεν ήθελα να τον «καταλάβω»). Αλλά δε θα είχε τέλος η επίπονη διήγηση ενός διαλόγου που κρατάει, στη δική μου περίπτωση, είκοσι πέντε χρόνια και σίγουρα θα συνεχιστεί –πέρα και μετά το δικό μου θάνατο– από τον ένα, αιώνιο και τους πολλούς εφήμερους συνομιλητές. Ήθελα όμως να γιορτάσω αυτή τη μικρή, μα σημαντική –για μένα– επέτειο, μιλώντας λίγο για την «Άρνηση». Που μ’ αυτή γνώρισα το Σεφέρη. Και που μ’ αυτή τον αποχαιρέτησα, τραγουδώντας με άλλους πολλούς, εκείνο το ανοιξιάτικο απόγευμα του Σεπτεμβρίου.
Σίγουρα η «Άρνηση» δεν είναι από τα σημαντικά έργα του ποιητή. Δίπλα στο «αγγελικό και μαύρο φως» της Κίχλης, είναι μονάχα μια ποιητική στιγμή. «Στιγμή, σπυρί της άμμου», θα ’λεγα με τον τρόπο του Γ.Σ. (Όσο αν και στο σπυρί της άμμου είναι κλεισμένη η Δημιουργία).
Ωστόσο, αυτή τη στιγμή την αγκάλιασε και την αγάπησε ο λαός –πριν ακόμα γίνει τραγούδι. Πολύ περισσότερο αφού έγινε. Για πολύ κόσμο ο Σεφέρης είναι ο ποιητής της «Άρνησης». Και δεν είναι απίθανο για τους πολλούς –αυτούς που δύσκολα θα άντεχαν στο όραμα της «Έγκωμης», στο «αγγελικό και μαύρο φως» της «Κίχλης» ή στο «Εκατόφυλλο Ρόδο»– η «Άρνηση» να γίνει ο Σεφέρης, όπως ο «Ύμνος» είναι ο Σολωμός.
Έχουν τη μοίρα τους τα ποιήματα –σαν τα βιβλία. Οι φίλοι του ποιητή ίσως θα γνωρίζουν πώς αντιδρούσε ο ίδιος στο γεγονός αυτό. Μα όπως κι αν αντιδρούσε, τούτο το ποίημά του ξέφυγε από το χώρο (τον αυστηρό) του ποιητή και πήρε δικό του δρόμο. Ανήκει στο λαό. Μίλησε στον κόσμο. Κι όμως δεν είναι εύκολο ούτε ευχάριστο ποίημα. Γιατί τότε αυτό και όχι άλλο;
Με την πρώτη ματιά, η «Άρνηση» είναι ποίημα απαισιόδοξο, δεμένο με το κλίμα της εποχής του, που φέρνει παράλληλα νέους τρόπους: την πυκνότητα της έκφρασης και τη λιτή σαφήνεια της εικόνας –χαρακτηριστικά ολόκληρης της πρώτης συλλογής του ποιητή. (Οι κριτικοί μίλησαν για επιδράσεις Βαλερύ και Μαλλαρμέ). Σαν «περιεχόμενο» δεν είναι ιδιαίτερα πρωτότυπο. Η άρνηση της φύσης να ικανοποιήσει τη δίψα μας, η άρνηση του χρόνου να διατηρήσει τον ερωτά μας είναι συχνά και πάντα αγαπητά θεματικά στοιχεία της λυρικής και ιδιαίτερα της ρομαντικής ποίησης. Στις πρώτες δύο στροφές η μοίρα του ανθρώπου δίνεται με ειρωνεία που θυμίζει Καρυωτάκη («ωραία που φύσηξεν ο μπάτης»). Η εκφραστική δύναμη του ποιητή φαίνεται στην ελλειπτικότητα και την τόλμη της λεκτικής εικόνας («στο περιγιάλι το κρυφό κι άσπρο σαν περιστέρι») –αυτή που κάνει κι άλλα ποιήματα της «Στροφής» (τη «Λυπημένη», τη «Στροφή», τα «Σχόλια») να είναι υποδείγματα πυκνού και καθαρού ποιητικού λόγου. Αλλά οι δύο πρώτες στροφές –παρά την εκφραστική τους ζωντάνια και το τραγικό θέμα– δε θα αρκούσαν να εξηγήσουν την έλξη που εξασκεί το ποίημα. Το μυστικό της δύναμής του πρέπει να βρίσκεται στο κλείσιμό του –στις τρεις απότομες μεταβάσεις της τελευταίας στροφής:
Με τι καρδιά, με τι πνοή,
Τι πόνους και τι πάθος
πήραμε τη ζωή μας·
Εδώ η ανάσχεση της άνω τελείας και η κοφτή, σκληρή λέξη με το θαυμαστικό:
λάθος!
Και ο γρήγορος, ξερός, τελευταίος στίχος: Κι αλλάξαμε ζωή.
Οι πρώτοι τρεις στίχοι, μια μεγάλη ανάσα, ένα ξεκίνημα, ένα πέταγμα και μετά χτύπημα –λάθος! Και μετά:
αλλάξαμε ζωή.
Μια διαδοχή σκληρή, κινηματογραφική, από καταστάσεις. Αυτό δεν είναι λυρικό «ποίημα», είναι δράμα, ανοιχτή σύγκρουση ζωής, μέσα σε ένα (φαινομενικά) παραδοσιακό πλαίσιο ρίμας και μέτρου. Σήμερα τέτοια μοντάζ φαίνονται πιο συνηθισμένα· τότε ήταν μια λεκτική επανάσταση, που ακόμα κρατάει τη δύναμή της. Πώς να μην αιχμαλωτίσει; Τίποτα, άλλωστε, δεν είναι πιο δυνατό από ένα γνωστό αίσθημα, σε μια νέα, πιο ζωντανή μορφή.
Όταν για πρώτη φορά διάβασα το ποίημα –σχεδόν παιδί– δε στάθηκα πολύ στο τέλος του τετράστιχου. Τότε βρήκα τη δύναμη κρυμμένη στην παύση και στη σκληρή λέξη «λάθος». Σήμερα με προβληματίζει περισσότερο ο τελευταίος στίχος: «Κι αλλάξαμε ζωή».
Άλλα πώς αλλάζει κανείς ζωή;
«Έτσι πού τη ζωή σου ρήμαξες εδώ στην κώχη τούτη την μικρή, σ’ όλην την γη την χάλασες» /
λέει ο σοφός γέρος της Αλεξάνδρειας.
Αλήθεια, πώς αλλάζει κανείς ζωή; Έτσι απλά, σ’ ένα στίχο; Μα το «λάθος» δεν είναι του κόσμου. Είναι δικό μας. Και θα ξαναγίνει. Γιατί η τραγωδία δε βρίσκεται στην άρνηση του κόσμου να ικανοποιήσει τη δίψα μας, αλλά στη δική μας άρνηση (ή αδυναμία) να πάψουμε να διψάμε.
Δεν έχω ακόμα καταλήξει αν o ποιητής με το στίχο αυτό ειρωνεύεται –ή ανοίγει (έστω και βεβιασμένα) την πόρτα της ελπίδας. Να το πίστευε πως είναι βολετό ν’ αλλάξουμε; Σίγουρα θα ήξερε καλά ο Σεφέρης πόσο δύσκολο είναι ν’ αλλάξει κανείς ζωή…
Αλλά για τον κόσμο που το διάβασε, που το τραγουδάει, ίσως αυτό το τέλος, μετά το κοφτό «λάθος» να είναι τέλος μαζί και ξεκίνημα. Όσο κι αν ίσως διαισθάνεται πως η νέα ζωή θα καταλήξει πάλι σ’ ένα λάθος.
Γι’ αυτούς που δεν τους δόθηκε η χάρη να δούνε «ένα πρόσωπο το φως ν’ ανηφορίζει», να ζήσουν τη λύτρωση του ποιητή –γι’ αυτούς ίσως η ελπίδα μιας άλλης, διαφορετικής ζωής…
Άλλα είναι ελπίδα; Κάπου διαβλέπω μια σαρκαστική ειρωνεία.
Σπάνια πικρό ποίημα να αγαπηθεί τόσο όσο η «Άρνηση». Ίσως γιατί η απελπισία της γράφεται σε χώρο μεσογειακό και θαλασσινό. Ίσως γιατί ο μπάτης που σβήνει, πάντα μαζί και ζωογονεί. Ίσως γιατί με το λάθος η ζωή δεν τελειώνει. Λέει πως αλλάζει. Αλλάζει;
Τελικά, μόνο η ποίηση αλλάζει –έστω και για στιγμές– τη ζωή μας.
______
Νίκος Δήμου, από τη συλλογή Προσεγγίσεις (Αθήνα: Διαχρονική, 1979), σ. 61-67
Πηγή: http://lexilogia.gr/
Αντικλείδι , https://antikleidi.com
Συναφές:
[…] Πηγή […]