Η εξίσωση ανάπτυξης ΑΕΠ και ευτυχίας

Ζούμε σε μια εποχή έντονου άγχους. Παρά το γεγονός ότι ο συνολικός παγκόσμιος πλούτος έχει φτάσει σε πρωτοφανή επίπεδα, παρατηρείται έντονη ανασφάλεια, αναταραχή και αίσθηση του ανικανοποίητου.

Στις Ηνωμένες Πολιτείες, η μεγάλη πλειονότητα των πολιτών θεωρεί ότι η χώρα «έχει πάρει λάθος δρόμο». Η απαισιοδοξία έχει χτυπήσει κόκκινο. Το ίδιο ισχύει και σε πολλές άλλες χώρες.

Υπό αυτές τις συνθήκες, έχει έρθει η ώρα να ξανασκεφτούμε τις βασικές πηγές στην οικονομική μας ζωή από τις οποίες εξαρτάται η ευτυχία μας. Η διαρκής προσπάθεια να βγάλουμε περισσότερα χρήματα έχει οδηγήσει σε πρωτοφανή ανισορροπία και άγχος, και όχι σε μεγαλύτερη ευτυχία και ικανοποίηση από τη ζωή μας. Η οικονομική πρόοδος είναι σημαντική και μπορεί να βελτιώσει την ποιότητα της ζωής, αλλά μόνο εάν επιδιώκεται σε ισορροπία με άλλους στόχους.

Υπό αυτή την έννοια, το Βασίλειο του Μπουτάν στα Ιμαλάια δείχνει το δρόμο. Πριν από 40 χρόνια, ο τέταρτος βασιλιάς του Μπουτάν, νέος και πρόσφατα εστεμμένος, έκανε μια αξιοσημείωτη επιλογή: στόχος του Μπουτάν θα είναι η «ακαθάριστη εθνική ευτυχία» (ΑΕΕ) και όχι το ακαθάριστο εθνικό προϊόν (ΑΕΠ). Από τότε, η χώρα έχει πειραματιστεί με μια εναλλακτική, ολιστική προσέγγιση ως προς την ανάπτυξη, η οποία δεν επικεντρώνεται μόνο στην οικονομική ανάπτυξη, αλλά και στον πολιτισμό, την ψυχική υγεία, την αλληλεγγύη και τη συλλογικότητα.

Δεκάδες εμπειρογνώμονες συγκεντρώθηκαν πρόσφατα στην Τιμπού, την πρωτεύουσα του Μπουτάν, για να διαπιστώσουν το ρεκόρ που έχει σημειώσει η χώρα. Στους καλεσμένους ήταν και ο πρωθυπουργός του Μπουτάν, Γίγκμε Τίνλεϊ, πρωτοπόρος στη βιώσιμη ανάπτυξη και ουραγός στην ιδέα της «ΑΕΕ». Αφορμή της συνάντησής μας τον Ιούλιο ήταν η διακήρυξη των Ηνωμένων Εθνών με την οποία τα κράτη καλούνται να εξετάσουν πώς οι εθνικές πολιτικές μπορούν να προάγουν την ευτυχία στις κοινωνίες.

Όλοι όσοι συμμετείχαμε στη συνάντηση στην Τιμπού παραδεχθήκαμε πόσο πιο σημαντική είναι η επιδίωξη της ευτυχίας έναντι του εθνικού εισοδήματος. Το ερώτημα που εξετάσαμε είναι πώς μπορεί να επιτευχθεί η ευτυχία σε έναν κόσμο που χαρακτηρίζεται από ραγδαία αστικοποίηση, μέσα μαζικής ενημέρωσης, παγκόσμιο καπιταλισμό και περιβαλλοντική υποβάθμιση. Πώς μπορούμε να αναδιοργανώσουμε την οικονομική μας ζωή για να δημιουργήσουμε από την αρχή μια αίσθηση συλλογικότητας, εμπιστοσύνης και περιβαλλοντικής βιωσιμότητας;

Ακολουθούν ορισμένα από τα αρχικά συμπεράσματα. Πρώτον, δεν πρέπει να υποτιμούμε την αξία της οικονομικής προόδου. Όταν οι άνθρωποι πεινούν και δεν καλύπτουν τις βασικές τους ανάγκες, όπως η πρόσβαση σε καθαρό νερό, υγειονομική περίθαλψη και εκπαίδευση και δεν έχουν ουσιαστική απασχόληση, υποφέρουν. Η οικονομική ανάπτυξη που αμβλύνει τη φτώχεια αποτελεί ένα ουσιαστικό βήμα προς την κατάκτηση της ευτυχίας.

Δεύτερον, η ευτυχία δεν κατακτάται με επίμονη επιδίωξη του ΑΕΠ -σε βαθμό που να αποκλείονται όλοι οι άλλοι στόχοι. Στις ΗΠΑ, το ΑΕΠ έχει αυξηθεί εντυπωσιακά τα τελευταία 40 χρόνια, ενώ η ευτυχία όχι. Αντ’ αυτού, η επιδίωξη του ΑΕΠ στα όρια της μονομανίας έχει δημιουργήσει τεράστιες ανισότητες πλούτου και δύναμης, έχει οδηγήσει στη γιγάντωση μιας τεράστιας κατώτατης τάξης, έχει παγιδέψει εκατομμύρια παιδιά στη φτώχεια και έχει προκαλέσει σοβαρή υποβάθμιση του περιβάλλοντος.

Τρίτον, η ευτυχία επιτυγχάνεται μέσα από μια ισορροπημένη προσέγγιση ζωής, τόσο σε ατομικό όσο και σε κοινωνικό επίπεδο. Ως άτομα, είμαστε δυστυχισμένοι όταν στερούμαστε τα βασικά υλικά αγαθά, αλλά είμαστε επίσης δυστυχισμένοι όταν το κυνήγι του χρήματος αντικαθιστά την επικέντρωσή μας στην οικογένεια, τους φίλους, την κοινωνία, την αλληλεγγύη και τη διατήρηση της εσωτερικής μας ισορροπίας. Ως κοινωνία, η εκπόνηση οικονομικών πολιτικών για τη συνεχή βελτίωση του επιπέδου διαβίωσης είναι ένα πράγμα και η θυσία όλων των αρχών της κοινωνίας στο βωμό της επιδίωξης του κέρδους είναι ένα άλλο πράγμα.

Ωστόσο, το πολιτικό σύστημα στις ΗΠΑ έχει επιτρέψει στο εταιρικό κέρδος να επισκιάσει όλες τις άλλες αξίες: δικαιοσύνη, εμπιστοσύνη, σωματική και ψυχική υγεία και περιβαλλοντική βιωσιμότητα. Οι προεκλογικές χορηγίες των εταιρειών υπονομεύουν ολοένα περισσότερο τη δημοκρατική διαδικασία με τις ευλογίες του Ανώτατου Δικαστηρίου.

Τέταρτον, ο παγκόσμιος καπιταλισμός εμπεριέχει πολλές άμεσες απειλές για την ευτυχία. Καταρχάς, βλάπτει το φυσικό περιβάλλον μέσω της κλιματικής αλλαγής και άλλων μορφών ρύπανσης, κάτι που πολλοί δεν γνωρίζουν λόγω της επίμονης προπαγάνδας των πετρελαϊκών εταιρειών. Επιπλέον, αποδυναμώνει την κοινωνική εμπιστοσύνη και την ψυχική σταθερότητα, την ώρα που τα κρούσματα κλινικής κατάθλιψης πολλαπλασιάζονται. Τα ΜΜΕ έχουν γίνει μέσα για τη μετάδοση «εταιρικών μηνυμάτων», πολλά εξ’ αυτών αντιεπιστημονικά, ενώ οι Αμερικανοί υποφέρουν από έναν αυξανόμενο αριθμό καταναλωτικών εθισμών.

Ας δούμε για παράδειγμα τη βιομηχανία του fast-food, η οποία χρησιμοποιεί λάδια, λιπαρά, ζάχαρη και άλλα εθιστικά συστατικά για να αναπτύξει μια ανθυγιεινή εξάρτηση από τροφές που προκαλούν παχυσαρκία. Σήμερα, το ένα τρίτο των Αμερικανών είναι παχύσαρκοι. Ο υπόλοιπος κόσμος θα ακολουθήσει σταδιακά τον ίδιο δρόμο εάν οι χώρες δεν περιορίσουν τις επικίνδυνες εταιρικές πρακτικές, μεταξύ των οποίων η διαφήμιση ανθυγιεινών και εθιστικών τροφών στα μικρά παιδιά.

Το πρόβλημα, όμως, δεν είναι μόνο τα τρόφιμα. Η μαζική διαφήμιση δημιουργεί πολλούς άλλους καταναλωτικούς εθισμούς που συνεπάγονται τεράστιο κόστος για τη δημόσια υγεία, όπως η υπερβολική τηλεόραση, τα τυχερά παιχνίδια, τα ναρκωτικά, το κάπνισμα και ο αλκοολισμός.

Πέμπτον, για να προάγουμε την ευτυχία, πρέπει να προσδιορίσουμε τους υπόλοιπους παράγοντες εκτός του ΑΕΠ που μπορούν να βελτιώσουν ή να επιδεινώσουν το επίπεδο διαβίωσης του κοινωνικού συνόλου. Οι περισσότερες χώρες επενδύουν στη μέτρηση του ΑΕΠ αλλά ασχολούνται ελάχιστα με τον προσδιορισμό των αιτιών που οδηγούν στην κακή υγεία (όπως το fast food ή η υπερβολική τηλεόραση), την κάμψη της κοινωνικής εμπιστοσύνης και την υποβάθμιση του περιβάλλοντος. Μόλις κατανοήσουμε αυτούς τους παράγοντες θα είμαστε σε θέση να δράσουμε.

Το τρελό κυνήγι του εταιρικού κέρδους μας απειλεί όλους. Για να είμαστε σίγουροι, πρέπει να στηρίξουμε την οικονομική ανάπτυξη και πρόοδο, αλλά μόνο υπό την ευρύτερη έννοια: έτσι ώστε να προάγεται η περιβαλλοντική βιωσιμότητα και οι αξίες της αλληλεγγύης και της ειλικρίνειας που απαιτεί η κοινωνική εμπιστοσύνη. Η αναζήτηση της ευτυχίας δεν θα πρέπει να περιοριστεί στο όμορφο ορεινό βασίλειο του Μπουτάν.

ΤΖΕΦΡΙ ΣΑΚΣ, καθηγητής Οικονομικών και διευθυντής του Earth Institute στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια. Διατελεί, επίσης, ειδικός σύμβουλος του γενικού γραμματέα των Ηνωμένων Εθνών για τους Αναπτυξιακούς Στόχους της Χιλιετίας.

Copyright: Project Syndicate, 2011