Ο Μπόρχες στο Χάρβαρντ


Το κείμενο που ακολουθεί είναι απόσπασμα ενός μαθήματος που έδωσε ο Χόρχε Λουίς Μπόρχες τον Οκτώβριο του 1967 στο Χάρβαρντ με τίτλο «Το αίνιγμα της ποίησης». Το εναρκτήριο μάθημα αποτελούσε μέρος ενός κύκλου παραδόσεων που ο μεγάλος αργεντινός συγγραφέας επιμελήθηκε για το αμερικανικό πανεπιστήμιο το φθινόπωρο εκείνου του έτους.

Του ΧΟΡΧΕ ΛΟΥΙΣ ΜΠΟΡΧΕΣ

Διάβασα κάπου ότι ο αμερικανός ζωγράφος Τζέιμς Μακνίλ Γουίστλερ βρισκόταν σε ένα καφενείο στο Παρίσι, όπου ορισμένα πρόσωπα συζητούσαν για το πώς η κληρονομικότητα, το περιβάλλον, η πολιτική κατάσταση της εποχής κ.ο.κ. επηρεάζουν τον καλλιτέχνη.

Τότε ο Γουίστλερ είπε: «Η τέχνη συμβαίνει». Σαν να λέμε ότι υπάρχει κάτι το μυστηριώδες στην τέχνη. Εγώ θα ήθελα να υποδείξω ένα νέο νόημα των λόγων του. Θα πω: η τέχνη συμβαίνει κάθε φορά που διαβάζουμε ένα ποίημα. Αυτό βέβαια παραγνωρίζει το παλιό ζήτημα των κλασικών, των αιώνιων βιβλίων, των βιβλίων στα οποία μπορούμε πάντα να βρούμε την ομορφιά. Αλλά ελπίζω να κάνω λάθος.

Ισως καταφέρω να κάνω μια μικρή συνόψιση της ιστορίας των βιβλίων. Απ’ όσα θυμάμαι, οι Ελληνες δεν τα χρησιμοποιούσαν και πολύ. Εξάλλου, οι περισσότεροι από τους μεγάλους δασκάλους της ανθρωπότητας δεν υπήρξαν συγγραφείς, αλλά ρήτορες. Σκεφτείτε τον Πυθαγόρα, τον Χριστό, τον Σωκράτη, τον Βούδα κ.ο.κ. Και μιας και ανέφερα τον Σωκράτη, θα ήθελα να πω κάτι για τον Πλάτωνα.

Θυμάμαι ότι ο Τζορτζ Μπέρναρντ Σο έλεγε ότι ο Πλάτωνας υπήρξε ο δραματουργός που επινόησε τον Σωκράτη, έτσι όπως οι τέσσερις ευαγγελιστές υπήρξαν οι δραματουργοί που επινόησαν τον Ιησού. Πράγμα που μπορεί να σκανδαλίζει, αλλά περικλείει μια δόση αλήθειας. Σε έναν από τους διαλόγους του ο Πλάτωνας μιλάει για τα βιβλία με τρόπο μάλλον περιφρονητικό: «Τι είναι ένα βιβλίο; Ενα βιβλίο φαίνεται κάτι σαν μια εικόνα, σαν μια ζωντανή ύπαρξη. Ομως αν του απευθύνουμε ένα ερώτημα, δεν απαντά. Τότε αντιλαμβανόμαστε ότι είναι νεκρό».

Για να μπορέσει να μετατρέψει το βιβλίο σε κάτι το ζωντανό, ο Πλάτωνας επινόησε -ευτυχώς για μας- τον πλατωνικό διάλογο, που προλαβαίνει τις αμφιβολίες και τα ερωτήματα του αναγνώστη. Αλλά πρέπει ίσως να θυμίσουμε ότι ο Πλάτωνας στοχαζόταν διαμέσου του Σωκράτη. Μετά το θάνατο του Σωκράτη έλεγε στον εαυτό του: «Τι θα είχε πει ο Σωκράτης γι’ αυτήν την αμφιβολία μου;»


Κι έτσι, για να μπορέσει να ακούσει ξανά τη φωνή του δασκάλου που αγαπούσε, έγραψε τους διαλόγους. Σε ορισμένους από αυτούς, ο Σωκράτης ενσαρκώνει την αλήθεια. Σε άλλους, ο Πλάτωνας εξέφραζε τις δικές του διαθέσεις. Αλλοι αντίθετα δεν φτάνουν σε κανένα συμπέρασμα, επειδή ο Πλάτωνας συνέχιζε να σκέφτεται την ώρα που τους έγραφε. Δεν γνώριζε την τελευταία σελίδα όταν έγραφε την πρώτη. Αφηνε το νου του ελεύθερο να περιπλανιέται και προσωποποιούσε αυτόν το νου σε κάμποσα πρόσωπα. Τον ενέπνεε πιθανόν η αυταπάτη ότι ο Σωκράτης, αν και είχε πιει το κώνειο, ήταν ακόμη μαζί του. Νομίζω ότι αυτή είναι η αλήθεια, γιατί είχα πολλούς δασκάλους στη ζωή μου. Είμαι περήφανος που υπήρξα μαθητής, ένας καλός μαθητής ελπίζω…

Υπάρχει μια άλλη φράση ενός από τους Πατέρες της Εκκλησίας. Λέει ότι είναι επικίνδυνο να βάλουμε ένα βιβλίο στα χέρια ενός αμαθούς, όπως είναι επικίνδυνο και το να βάλουμε ένα σπαθί στα χέρια ενός παιδιού. Τα βιβλία λοιπόν για τους αρχαίους ήταν μόνον ένα υποκατάστατο. Σε μιαν από τις πολλές επιστολές του, ο Σενέκας έγραψε εναντίον των μεγάλων βιβλιοθηκών. Και κάμποσο καιρό μετά ο Σοπενχάουερ είπε ότι πολλοί συγχέουν την απόκτηση ενός βιβλίου με την αφομοίωση του περιεχομένου του ίδιου βιβλίου.

Μερικές φορές, κοιτάζοντας τα πολυάριθμα βιβλία που έχω στο σπίτι μου, σκέφτομαι ότι θα πεθάνω πριν τα διαβάσω όλα, αλλά δεν αντιστέκομαι στον πειρασμό να αγοράσω καινούρια. Κάθε φορά που μπαίνω σε ένα βιβλιοπωλείο και βρίσκω ένα βιβλίο για ένα από τα πάθη μου -για παράδειγμα την παλιά αγγλική ή νορβηγική ποίηση- λέω στον εαυτό μου: «Τι κρίμα να μην μπορώ να αγοράσω αυτό το βιβλίο! Εχω ήδη ένα αντίγραφο στο σπίτι μου».

Μετά από τους αρχαίους, έφτασε από την Ανατολή μια διαφορετική ιδέα του βιβλίου. Ηρθε η ιδέα του Ιερού Βιβλίου, των βιβλίων που γράφτηκαν από το Αγιο Πνεύμα: το Κοράνι, η Βίβλος κ.λπ.

Ακολουθώντας το παράδειγμα του Οσβαλντ Σπένγκλερ στο έργο του «Η παρακμή της Δύσης», θα ήθελα να πάρω το Κοράνι ως παράδειγμα. Αν δεν κάνω λάθος, οι μουσουλμάνοι θεολόγοι το θεωρούν προγενέστερο της δημιουργίας του κόσμου. Το Κοράνι γράφτηκε στα αραβικά, αλλά οι μουσουλμάνοι το χρονολογούν σε μιαν εποχή που προηγείται της γλώσσας. Εχω διαβάσει μάλιστα ότι το θεωρούν όχι σαν ένα έργο του Θεού, αλλά σαν μια ιδιότητα του Θεού παρόμοια με τη Δικαιοσύνη του, την ευσπλαχνία του και όλη τη Σοφία του. Και να που έφτασε στην Ευρώπη η ιδέα του Ιερού Βιβλίου, μια ιδέα που νομίζω πως δεν είναι εντελώς εσφαλμένη.

Μια φορά ρώτησαν τον Μπέρναρντ Σο (στον οποίο πάντοτε επιστρέφω) αν θεωρούσε αληθινά ότι η Βίβλος ήταν έργο του Αγίου Πνεύματος. Και αυτός απάντησε: «Νομίζω ότι το Αγιο Πνεύμα έχει γράψει όχι μόνο τη Βίβλο, αλλά όλα τα βιβλία». Είναι φυσικά μια μεγάλη ευθύνη για το Αγιο Πνεύμα, αλλά εγώ είμαι πεισμένος ότι κάθε βιβλίο αξίζει να διαβαστεί. Αυτό πρέπει να εννοούσε ο Ομηρος όταν απευθυνόταν στη μούσα. Και αυτό εννοούσαν οι Εβραίοι και ο Μίλτον όταν μιλούσαν για το Αγιο Πνεύμα, του οποίου ναός είναι η καλή και καθαρή καρδιά του ανθρώπου.

Στη δική μας όχι τόσο ωραία μυθολογία, μιλάμε για το «υπέρτατο ον» ή για το «ασυνείδητο». Είναι σαφές ότι αυτά τα λόγια είναι μάλλον απλοϊκά, αν τα συγκρίνουμε με τις μούσες ή με το Αγιο Πνεύμα. Αλλά οφείλουμε να αρκεστούμε στη μυθολογία του καιρού μας. Γιατί είναι λόγια που ουσιαστικά σημαίνουν το ίδιο πράγμα.

Ας αντιμετωπίσουμε τώρα το ζήτημα των «κλασικών». Θα εξομολογηθώ ότι θεωρώ το βιβλίο όχι τόσο σαν ένα αθάνατο αντικείμενο που πρέπει να το απομονώνουμε και να το λατρεύουμε καθαυτό, όσο ως μια δυνατότητα ομορφιάς.

Και έτσι πρέπει να είναι, γιατί η γλώσσα αλλάζει συνεχώς. Εγώ είμαι ένας παθιασμένος μελετητής της προέλευσης των λέξεων και θα ήθελα να σας θυμίσω (επειδή είμαι σίγουρος ότι εσείς ξέρετε πολύ περισσότερα από μένα για το θέμα) μόνον ορισμένες παράξενες ετυμολογίες.

Στα αγγλικά, για παράδειγμα, υπάρχει το ρήμα to tease (πειράζω), ένας όρος που παραπλανά. Υποδεικνύει ένα είδος αστείου. Ομως στα αρχαία αγγλικά το tesan αντιστοιχούσε στο «χτυπώ με σπαθί», όπως και στα γαλλικά το navrer σήμαινε «διαπερνώ κάποιον με το ξίφος».

Αν πάρουμε τώρα μιαν άλλη λέξη από τα αρχαία αγγλικά, το breat, θα ανακαλύψουμε από τους πρώτους κιόλας στίχους του «Beowulf» ότι σήμαινε «ένα οργισμένο πλήθος», δηλαδή την προέλευση της «απειλής» (threat). Και θα μπορούσαμε να συνεχίσουμε έτσι χωρίς σταματημό.

Αλλά τώρα ας σταθούμε σε κάποιον ιδιαίτερο στίχο. Αντλώ τα παραδείγματά μου από τα αγγλικά, γιατί τρέφω μιαν ιδιαίτερη αγάπη για την αγγλική γλώσσα, αν και η γνώση μου στο θέμα αυτό είναι προφανώς περιορισμένη. Για παράδειγμα, δεν νομίζω ότι οι λέξεις quietus (χαριστική βολή) και bodkin (μαχαιριά) είναι πολύ όμορφες. Αλλά αν σκεφτούμε τα λόγια «When he himself might his quietus make / with a bare bodkin», μας έρχεται στο νου ο μεγάλος μονόλογος του Αμλετ. Είναι τα συμφραζόμενα που γεννούν την ποίηση γύρω από αυτά τα λόγια, τα οποία σήμερα κανείς δεν θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει, γιατί θα ήταν απλά παραθέματα…

ΑΠΟ ΤΟ ΘΑΝΑΣΗ ΓΙΑΛΚΕΤΣΗ   ART & ΘΕΑΜΑΤΑ

Πηγή: http://www.enet.gr/

Αντικλείδι , http://antikleidi.com

Συναφή: 

Σχετικά Άρθρα

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -


- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

3 CommentsΣχολιάστε